بازخوانی سیره علمی امام صادق(ع)؛ الگویی برای جهان پُرآشوب امروز
ایواره/قم پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت گفت: امام صادق(ع) نه فقط متعلق به تاریخ اسلام بلکه متعلق به آینده جهان اسلام است؛ آینده ای که در آن عقلانیت دیانت و گفت وگو در کنار هم قرار می گیرند.
در روزگاری که افق های علم در هاله ای از استبداد سیاسی و تفرقه مذهبی فرو رفته بود امام جعفر صادق(ع) با رویکردی نوین و راهبردی نهضتی علمی و گفت وگو محور بنیان نهاد که زمینه ساز تحولات ژرف در جهان اسلام شد. در گفت وگوی پیش رو با حجت الاسلام رسول چگینی پژوهشگر بنیاد بین المللی امامت با نگاهی تاریخی و تحلیلی به بررسی نقش بی بدیل آن امام همام در ترویج علم دوستی و ایجاد فضایی برای گفت وگوی بین مذهبی و بین الادیانی می پردازیم.
ایواره: استراتژی امام صادق(ع) در ترویج علم آموزی و پایه گذاری یک نهضت علمی بزرگ با وجود شرایط سخت سیاسیِ دوران عباسیان را تبیین کنید؟
امام صادق(ع) در یکی از پرتلاطم ترین دوره های تاریخ سیاسی اسلام می زیستند؛ مقطعی میان زوال بنی امیه و تثبیت خلافت عباسی که سرشار از تحولات امنیتی شکاف های فرقه ای و رقابت های ایدئولوژیک بود. در چنین فضایی بسیاری از کنش گران فکری ترجیح می دادند سکوت اختیار کنند یا تنها به تکرار آموزه های رسمی بپردازند. اما امام صادق(ع) با نگاهی عمیق و راهبردی از این شکاف تاریخی به عنوان یک «فرصت تمدنی» بهره گرفتند و نهضتی علمی و فکری را بنیان گذاشتند که تا امروز پایه گذار بخش عظیمی از معارف اسلامی تلقی می شود.
استراتژی امام چند بُعد کاملاً مشخص داشت؛ که اولین آن بنیان گذاری یک نظام علمی منسجم بود در واقع امام صادق(ع) برخلاف روش سنتیِ تعلیم فردی مدرسه ای منظم با حلقات آموزشی و شبکه ای از شاگردان ایجاد کردند. بیش از چهار هزار نفر از ایشان نقل روایت کرده اند و این نشان دهنده وجود یک دستگاه آموزشی گسترده و هدفمند است. تمرکز بر تربیت نخبگان چندلایه دومین بعد محسوب می شود که ایشان نه تنها راویان حدیث بلکه متفکرانی در سطوح مختلف فقه کلام تفسیر اخلاق و حتی علوم طبیعی مانند طب و شیمی را تربیت کردند. در میان شاگردان امام کسانی مانند جابر بن حیان دیده می شود که تأثیراتش بر تاریخ علم اسلامی و حتی غربی انکارناپذیر است.
سومین بعد استفاده از فضای سیاسیِ گذار به نفع علم بود که در فاصله انتقال قدرت از امویان به عباسیان تمرکز حکومت بیشتر بر تثبیت قدرت بود تا سرکوب فکری و امام با شناخت عمیق از این گذار تاریخی از تقابل مستقیم با قدرت پرهیز کردند و به جای آن جبهه علم و معرفت را فعال کردند؛ جبهه ای که نه قابل سرکوب بود و نه در تعارض آشکار با ساختار رسمی قرار می گرفت. تقویت عقلانیت دینی و مناظره آزاد آخرین بعد است که امام صادق(ع) به جای تقابل احساسی با مکاتب دیگر روش گفت وگوی عقلانی بر پایه استدلال قرآن و سنت را پی گرفتند.
این مدل موجب شد که محافل علمی ایشان مورد توجه پیروان دیگر فرق نیز قرار گیرد. از این روست که برخی از پیشوایان مکاتب دیگر مانند ابوحنیفه به حضور در جلسات علمی ایشان افتخار می کردند. در جمع بندی می توان گفت که امام صادق(ع) با بهره گیری از یک استراتژی دقیق که ترکیبی از واقع بینی سیاسی عقلانیت علمی و آینده نگری فرهنگی بود موفق شدند یک نهضت علمی را بنیان نهند که نه تنها در دوران خود بلکه در قرون بعدی نیز مسیر اندیشه اسلامی را شکل داد.
ایواره: روش های امام صادق(ع) در گفت وگوی بین مذهبی چه بود و چگونه با پیروان دیگر ادیان و مذاهب مناظره می کردند؟
امام صادق(ع) را می توان پیشگام «گفت وگوی علمی و بین مذهبی» در جهان اسلام دانست ایشان در روزگاری می زیستند که فضای فکری به شدت متکثر بود؛ از اندیشمندان زرتشتی یهودی و مسیحی گرفته تا متکلمان معتزلی مرجئه قدریه و حتی زنادقه. در چنین محیطی امام نه تنها از مواجهه با این جریان ها پرهیز نکردند بلکه خود آغازگر مناظراتی بودند که تا امروز در منابع اسلامی ثبت شده و از حیث روش شناسی بسیار آموزنده است. استراتژی گفت وگویی امام مبتنی بر سه اصل بنیادین شناخت دقیق مخاطب بهره گیری از زبان مشترک و التزام به اخلاق گفت وگو بود.
امام صادق(ع) در مواجهه با هر گروه ابتدا به مبانی فکری و منابع معتبر نزد آن مکتب توجه می کردند. مثلاً در مناظره با یک دانشمند مسیحی از کتاب مقدس او شاهد می آوردند؛ با یهودی ها به تورات احتجاج می کردند؛ و در برابر معتزلیان و اهل کلام از قواعد عقلی و اصول توحیدی مشترک بهره می گرفتند این نوع استدلال هم نشان از تسلط علمی امام بر ادیان و مکاتب داشت و هم موجب می شد مخاطب دچار نوعی احترام و پذیرش درونی شود.
شیوه استدلال امام بر پایه برهان متقن قیاس منطقی تفکیک مفاهیم و پاسخ دقیق به اشکالات بود برخلاف برخی متکلمان آن دوره که به جدل و مغالطه تمایل داشتند امام از برهان های روشن استفاده می کردند و در مواردی حتی با مخاطب خود هم فکری می کردند تا او را به نتایج صحیح سوق دهند. به عبارت دیگر ایشان بیشتر راهنما بودند تا حریف مناظره.
یکی از ویژگی های برجسته در مناظرات امام رعایت ادب احترام و کرامت طرف مقابل بود. نقل است که حتی هنگام مناظره با زنادقه یا شکاکان هرگز از تعبیرات تحقیرآمیز استفاده نمی کردند. گاهی نیز پس از گفت وگو با حسن خلق و احسان با آنان برخورد می کردند تا نشان دهند هدف مناظره اقناع و هدایت است نه تخریب و پیروزی ظاهری.
مدینه در دوره امام صادق(ع) به فضایی کم نظیر برای تبادل اندیشه تبدیل شده بود. این فضای علمی باز نه حاصل غفلت از اصول بلکه نتیجه اعتماد امام به قدرت منطق دینی و انسجام مبانی شیعه بود. ایشان حتی به شاگردان خود مانند هشام بن حکم مفضل بن عمر و دیگران توصیه می کردند که در مناظرات به جای تعصب از تعقل و دقت استفاده کنند.
در جمع بندی باید گفت امام صادق(ع) با نگاهی بسیار پیشرو گفت وگوی بین مذهبی را به عنوان یکی از ابزارهای تمدنی اسلام معرفی کردند؛ گفت وگویی که بر پایه علم برهان و اخلاق استوار بود و می توان آن را الگویی ماندگار برای جهان امروز در مواجهه با تکثر دینی و فکری دانست.
ایواره: امروزه چگونه می توان از سیره امام صادق (ع) در ترویج علم دوستی و گفت وگوی ادیان الگو گرفت؟
سیره امام صادق(ع) تنها یک الگوی تاریخی نیست بلکه یک طرح تمدنی زنده است که قابلیت اجرا در جهان پیچیده امروز را نیز دارد؛ جهانی که با چالش های متعددی همچون افراط گرایی دینی شکاف های فرقه ای و بی اعتمادی میان ادیان و مکاتب فکری روبه رو است. برای بهره گیری از روش امام صادق(ع) در دنیای معاصر باید به چند محور کلیدی توجه کرد.
امام صادق(ع) با تبدیل مدینه به یک قطب علمی که پذیرای دانشجویان از مذاهب و ادیان مختلف بود نشان دادند که علم بهترین بستر برای تقریب و هم فکری است. امروز می توانیم با الهام از این رویکرد مراکز پژوهشی بین الادیانی و بین المذهبی تأسیس کنیم که در آن علمای شیعه سنی مسیحی زرتشتی و دیگر ادیان به صورت مشترک به بحث درباره مسائل مشترک بشری (عدالت اخلاق معنویت خانواده) بپردازند. تجربه امام نشان داد که گفت وگو زمانی ماندگار است که بر پایه علم و احترام متقابل باشد.
امام صادق(ع) با پرورش شاگردانی چون هشام بن حکم و مفضل بن عمر نسل جدیدی از متکلمان آشنا با منطق فلسفه و مباحثات بین مذهبی را معرفی کردند. امروزه نیز باید به جای تربیت نیروهایی صرفاً آشنا با مبانی درون مذهبی به پرورش اندیشمندانی آشنا با زبان دیگر مذاهب و سنت های فکری اقدام کرد تا بتوانند با صبر و دقت وارد گفت وگوهای سازنده شوند.
در فرهنگ گفت وگویی امام صادق(ع) هدف از مناظره نه غلبه بر طرف مقابل بلکه کشف حقیقت بود. در مناظرات ایشان طرف مقابل تحقیر نمی شد بلکه به اندیشیدن بیشتر دعوت می شد. این فرهنگ الگویی بسیار ضروری در دنیای امروز است؛ جایی که مناظرات اغلب به مجادله و جنگ ایدئولوژیک تبدیل می شوند. بازسازی این فرهنگ در رسانه ها حوزه ها و دانشگاه ها می تواند فضای تعامل میان اندیشه ها را سالم تر کند.
از نظر امام صادق(ع) هیچ تعارض ذاتی میان علوم نقلی و علوم طبیعی وجود ندارد. همین نگاه باعث شد تا شاگردانی مانند جابر بن حیان در کنار علوم دینی به تجربیات علمی نیز بپردازند. در جهان امروز که گاه سنت به حاشیه رانده می شود یا مدرنیته بی ریشه جلوه می کند می توان از مدل امام برای ترکیب عقلانیت دینی و دانش تجربی بهره گرفت و یک نظام معرفتی ترکیبی و پیشرو ارائه داد.
امروزه شخصیت های تاریخی می توانند به نمادهای همگرایی تبدیل شوند. معرفی امام صادق(ع) نه تنها در دنیای اسلام بلکه در محافل علمی بین المللی به عنوان الگویی از عقلانیت گفت وگو و معرفت گرایی می تواند دیپلماسی فرهنگی اسلام شیعی را تقویت کند.
سیره علمی و گفت وگو محور امام صادق(ع) الگویی راهبردی برای حل مسائل بنیادین دنیای معاصر
در نتیجه سیره علمی و گفت وگومحور امام صادق(ع) نه صرفاً یک تجربه موفق در تاریخ اسلام بلکه یک الگوی راهبردی برای حل مسائل بنیادین دنیای معاصر است؛ الگویی که در سه سطح قابل تحلیل و بهره برداری است.
نخست؛ در سطح مدیریت نهاد علم است که امام صادق(ع) با وجود اختناق سیاسی عباسیان با بهره گیری از فرصت ها پایه گذار بزرگ ترین جنبش علمی جهان اسلام شد. مدرسه علمی ایشان فراتر از یک نهاد آموزشی به عنوان بنیان یک تمدن علمی عمل کرد که در آن فقه کلام طبیعیات اخلاق تاریخ و منطق در هم تنیده و منسجم تعلیم داده می شد.
دوم؛ در حوزه گفت وگوی ادیان و مذاهب است که امام با بهره گیری از روش هایی چون عقلانیت استدلالی ادب مناظره و احترام به انسانِ مخالف فضایی بی نظیر برای هم فکری میان پیروان مذاهب مختلف فراهم کرد. این میراث امروز می تواند مبنای بازتعریف دیالوگ دینی بر پایه عقل و کرامت باشد نه نزاع و نفی.
و در نهایت؛ با نهادسازی علمی تربیت نخبگان دیالوگ محور ترویج اخلاق مناظره و هم افزایی میان سنت و مدرنیته می توان الگوی تمدنی آن حضرت را احیا و به روز کرد. امروز بیش از هر زمان دیگری جهان اسلام نیازمند بازگشت به این سیره است؛ سیره ای که در آن علم راه تفاهم است و گفت وگو مسیر تعالی.
انتهای پیام