تاریخچه هنر کاشی کاری در حرم امام رضا (ع)

بسیاری از ساختمان های حرم از دوره صفویان به جا مانده است و وسعت آن طی بازسازی های مختلف از ۱۲ هزار متر مربع در گذشته به مساحت کنونی آن رسیده و به یکی از بزرگترین اماکن مذهبی جهان تبدیل شده است. تزئینات کاشی کاری حرم مطهر رضوی تغییرات بسیاری طی کرده است و هرچه از روضه منوره به سمت صحن جامع و دیگر بناهای جدید حرم می رویم این تغییرات بیشتر احساس می شود.

تزئینات راهروهای ارتباطی بین صحن عتیق (یا صحن انقلاب) و بست بالا و پایین راهروی ارتباطی بین بست پایین و صحن نو همچنین راهروهای ارتباطی صحن نو به سمت رواق امام خمینی مجموعه ای از کاشی معرق معاصر هستند. شاید برشمردن ویژگی هایی مشخص برای کاشی های دوران معاصر کار چندان ساده ای نباشد؛ زیر این کاشی ها در هر ناحیه از مجموعه بناهای حرم مطهر امام رضا (ع) دارای شاخص ها و ویژگی های خاص خود است و بر اساس هدفی که مورد نظر بوده و آزادی عمل طراح کاشی سازی متفاوت شده است.

در برخی رواق ها و فضاها که جایگزینی کاشی قدیمی با کاشی جدید صورت گرفته است طرح قدیمی برداشته شده و همان طرح با کاشی های جدید ساخته و نصب شده است. در برخی قسمت ها نیز تغییراتی در طرح و رنگ مانند تغییرات عمده در طرح کاشی های گنبد مسجد گوهرشاد و قسمت بالایی مناره آن رخ داده است. در تعدادی از رواق های تاریخی مانند کاشی های روضه منوره مسجد بالاسر و رواق دارالضیافه طرح و اجرا بسیار اصیل زیبا و پرکار بوده است.

در این فضاها به دلیل قدمت آن کاشی های بسیار اصیل از نظر طرح و رنگ با حفظ سنت ها و سبک های کاشی دوره صفوی انجام شده است. نماهای صحن جمهوری اسلامی قدس و جامع رضوی نیز با کاشی معرق تزیین شدند و در صحن های هدایت غدیر و کوثر بیشتر نماهای ایجاد شده با کاشی معقلی است.

سطح دیوارهای رواق دارالضیافه که از آثار دوره ناصری محسوب می شود با آینه کاری های قاجار پوشیده شده است اما پوشش ضلع غربی آن که در واقع سردر ورودی گنبد الله وردی خان است با کاشی های معرق نفیس عصر صفوی پوشیده شده بود بنابراین بخشی از رواق آینه کاری قاجاری و کاشی کاری صفوی را دارد.

در سال های ۱۳۵۰ شمسی پس از تعمیرات کلی و سازه ای آینه ها برداشته شدند و با حفظ سبک و سیاق کاشی های صفوی بنای گنبد الله وردی خان با کاشی های معرق پوشانده شد. روضه منوره نیز در دوره قاجار آینه کاری شده بود و طی سال های ۱۳۴۴ ۱۳۴۵شمسی آینه کاری های آن برداشته و سطح دیوارها در تمامی چهار صفه گنبدخانه از بالای کتیبه سنگی منبت نستعلیق تا زیر کتیبه ثلث علیرضا عباسی با کاشی های معرق بسیار زیبا و پرکار پوشانده شد طرح این کاشی ها را نقوش گره اسلیمی و ختایی تشکیل می دهد و گره ۶ و شمسه در نمای اصلی و گره ۶ و طبل که برداشتی از نقش کاشی های قدیمی ازاره است در زیر طاق های چهارگانه اجرا شد.

در دوره معاصر از کاشی هفت رنگ بسیار کمتر استفاده شده و شاید این دیدگاه که کاشی معرق از ارزش و اعتبار هنری بالاتری برخوردار است باعث استفاده اندک از کاشی هفت رنگ و رواج استفاده از کاشی معرق شده باشد.

دلیل دیگری که می توان برای این موضوع مورد توجه قرار داد سوابق رنگ پریدگی کاشی های هفت رنگ است زیرا آنچه از کاشی های هفت رنگ دوره صفوی در صحن عتیق اصیل باقی مانده رنگ پریده شده اند. کاشی های هفت رنگ قاجاری صحن نو نیز دارای رنگ پریدگی است و حتی کاشی های بسیار قدیمی سردر ایوان ساعت از سمت بست بالا که خود جایگزین کاشی های هفت رنگی صفوی شده اند نیز رنگ پریدگی پیدا کرده اند.

به همین دلیل در دهه های گذشته بخش عظیمی از این کاشی ها با کاشی های جدید هفت رنگ و حتی معرق جایگزین شده اند. به دلیل موارد ذکر شده در بالا یعنی سوابق رنگ پریدگی کاشی ها و نیاز به مرمت و تعویض کاشی ها در سال های علاقه ای به استفاده از کاشی هفت رنگ علیرغم هزینه تولید پایین آن ایجاد نشده است و در دهه ۵۰ شمسی پس از برداشتن کاشی های هفت رنگ قاجاری ایوان طلای ناصری در صحن نو آن را با کاشی معرق جدید بازسازی و نوسازی کردند.

از ویژگی های بسیار شاخص کاشی های معرق معاصر تنوع رنگی آنهاست کاشی های قدیمی از نظر طیف رنگی محدودبودند و طیف رنگی آنها شامل لاجوردی فیروزه ای سفید سیاه سبز پشمی حنایی (تغاری) و در کاشی های صفوی زرد بودند.

در کاشی های معاصر رنگ های سبز روشن آبی روشن نخودی زرد زرشکی و طلایی نیز افزوده شده است و رنگ زرد در برخی نماسازی ها مانند بخشی از کاشی های معرق صحن جمهوری اسلامی به نارنجی هم تغییر پیدا کرده است.

در ساخت رواق جدید دارالحکمه که در سال ۱۳۸۸ شمسی به اتمام رسید برخلاف رواق ها و فضاهای قدیم و جدید رنگ زمینه کاشی ها از ازاره تا انتهای سقف کرم و نخودی روشن است و رنگ طلایی به ندرت و در چند ناحیه استفاده شده است یکی در ایوان عباسی صحن عتیق که نام مبارک حضرت رضا علیه السلام به خط ثلث در آنجا درج است و دیگری در بالای پنجره فولاد همان صحن که صلوات خاصه حضرت رضا علیه السلام با رنگ طلایی به خط نستعلیق بر روی کاشی معرق اجرا شده است.

در ایوان جنوبی صحن جامع نیز در کاشی های معرق از رنگ طلایی به وفور استفاده شده است و به کارگیری رنگ طلایی به این شکل در کاشی معرق سابقه نداشته و فقط در دوره تیموری در کاشی هفت رنگ به شیوه ای خاص از ورق طلا استفاده شده است.

منبع

برگرفته از «طراحی ورودی و تزئینات باب الرضای حرم مطهر رضوی با تاکید بر پردازش نقوش در آرایه های اسلامی» مقیسه مریم

انتهای پیام