ویژگی های معماری و هنری معبد یازلیکایا

برای علاقه مندان به تاریخ کهن و تمدن های باستانی کاوش در بقایای به جا مانده از امپراتوری های بزرگ همیشه جذاب بوده است. در میان آثار شگفت انگیز تمدن هیتی معبد صخره ای یازلیکایا در نزدیکی پایتخت باستانی آن ها هاتوشا جایگاه ویژه ای دارد. این محوطه مقدس نه تنها یک مکان عبادی مهم برای هیتی ها بوده بلکه گنجینه ای بی بدیل از هنر صخره ای و معماری منحصر به فرد آن دوران به شمار می رود. درک ویژگی های هنری و معماری این معبد کلید فهم عمیق تر جهان بینی مذهب و ساختار قدرت در یکی از قدرتمندترین امپراتوری های عصر برنز است. نقش برجسته های باشکوه و ساختار فضایی خاص یازلیکایا پنجره ای رو به باورها و آیین های مردمی می گشاید که زمانی بخش وسیعی از آناتولی و شام را تحت سیطره خود داشتند.

معبد صخره ای یازلیکایا که نام آن در زبان ترکی به معنای «صخره نوشته» است یکی از برجسته ترین یادمان های تمدن هیتی محسوب می شود. این محوطه مقدس در فاصله حدود دو کیلومتری شمال شرقی شهر باستانی هاتوشا پایتخت امپراتوری هیتی (حدود ۱۶۰۰ تا ۱۱۷۸ پیش از میلاد) واقع شده است. یازلیکایا در واقع یک زیارتگاه روباز است که در دل یک برون زدگی طبیعی صخره ای ایجاد شده و شامل دو تالار اصلی و فرعی است که با نقش برجسته های متعدد تزئین شده اند. این سایت نقش حیاتی در آیین های دولتی و مذهبی هیتی ها داشته و به عنوان یکی از مهم ترین مراکز پرستش خدایان در پایتخت امپراتوری عمل می کرده است. اکتشاف و مطالعه این محوطه از اواخر قرن نوزدهم میلادی آغاز شد و باستان شناسان آلمانی نقش مهمی در کاوش و مستندسازی آن ایفا کردند.

معبد یازلیکایا ارتباطی ناگسستنی با امپراتوری هیتی و پایتخت آن هاتوشا دارد. این محوطه به عنوان یک مکان مقدس دولتی بخشی از مجموعه پایتخت محسوب می شد و مستقیماً تحت نظارت و حمایت دربار هیتی قرار داشت. اوج ساخت و تزئین یازلیکایا به دوره امپراتوری جدید هیتی به ویژه دوران سلطنت پادشاهان تودخالیای چهارم (حدود ۱۲۳۷–۱۲۲۸ پیش از میلاد) بازمی گردد که نقش او در یکی از تالارها به وضوح مشخص است. یازلیکایا نه تنها مرکز پرستش خدایان اصلی پانتئون هیتی بود بلکه محلی برای برگزاری آیین های مهم دولتی از جمله جشن های سال نو و مراسم تاج گذاری محسوب می شد. نقش برجسته های آن نمایشی رسمی از جهان بینی مذهبی و سیاسی هیتی ها ارائه می دهند و ارتباط بین پادشاه و عالم الوهیت را به تصویر می کشند. این معبد نمادی از قدرت و اعتبار امپراتوری در اوج شکوفایی آن بود.

معبد صخره ای یازلیکایا در منطقه آناتولی مرکزی ترکیه امروزی در نزدیکی روستای بوعازکوی (Boğazköy) و در استان چوروم (Çorum) واقع شده است. این سایت در شمال شرقی ویرانه های شهر باستانی هاتوشا که امروزه به عنوان بوعازکاله (Boğazkale) شناخته می شود قرار گرفته است. موقعیت جغرافیایی یازلیکایا در میان یک مجموعه صخره ای طبیعی امکان ایجاد تالارهای روباز و حکاکی نقش برجسته ها را بر دیواره های سنگی فراهم آورده است. این محوطه در یک دره کوچک و پنهان قرار دارد که شاید به انتخاب آن به عنوان یک مکان مقدس و خصوصی تر برای آیین های مهم کمک کرده باشد. دسترسی به آن از طریق یک مسیر طبیعی امکان پذیر بوده و سازه های ورودی ساخته شده گذر از دنیای بیرونی به فضای مقدس داخلی را تسهیل می کرده اند. این موقعیت طبیعی به معبد جلوه ای رازآلود و باستانی بخشیده است.

معبد یازلیکایا عمدتاً از دو بخش یا تالار اصلی تشکیل شده که هر دو در دل صخره های طبیعی ایجاد شده اند. این دو تالار که توسط باستان شناسان به نام های «اتاق الف» (تالار اصلی) و «اتاق ب» (تالار فرعی) شناخته می شوند هر یک ویژگی ها و کاربری های خاص خود را داشته اند. تالار اصلی فضایی بزرگتر و روباز است که شامل مهم ترین و بزرگترین مجموعه نقش برجسته ها از جمله صفوف خدایان و الهه ها می شود. تالار فرعی کوچکتر و دسترسی به آن محدودتر است و به نظر می رسد برای آیین های خاص تر یا مرتبط با خاندان سلطنتی استفاده می شده است. علاوه بر این دو تالار صخره ای در گذشته سازه های معماری ساخته شده ای نیز در محوطه بیرونی وجود داشته اند که شامل معابد دروازه ها و دیوارهایی بوده اند که امروزه بیشتر آن ها تخریب شده اند و تنها پی ها و بقایای آن ها قابل مشاهده است. این سازه های بیرونی محوطه مقدس را تعریف کرده و دسترسی به تالارهای صخره ای را کنترل می کردند.

تالار اصلی که به «اتاق الف» شهرت دارد بزرگترین و مهم ترین بخش معبد یازلیکایا است. این تالار یک فضای روباز و مستطیل شکل نامنظم است که دیواره های آن را صخره های طبیعی تشکیل می دهند. ویژگی برجسته این تالار صفوف طولانی و باشکوهی از نقش برجسته ها است که بر دیواره های صخره ای حکاکی شده اند. این نقوش شامل مجموعه ای گسترده از خدایان و الهه های پانتئون هیتی است که در دو صف موازی از دو سمت به سمت یکدیگر حرکت می کنند و در انتهای تالار به یکدیگر می رسند. صف مردان خدا و خدایان در سمت چپ و صف زنان خدا و الهه ها در سمت راست قرار دارند. نقطه اوج این مجموعه صحنه ملاقات خدای اصلی آب و هوا تشوب (Teshub) و همسرش الهه خورشید آریانا (Hebat) است که بر فراز حیوانات مقدس خود ایستاده اند. این تالار محل برگزاری آیین های عمومی تر و جشن های اصلی مذهبی دولتی بوده است.

تالار فرعی معروف به «اتاق ب» کوچکتر و از تالار اصلی جدا شده است. دسترسی به این تالار از طریق یک گذرگاه باریک و طبیعی امکان پذیر است. این فضا نیز یک تالار روباز است که با نقش برجسته های صخره ای تزئین شده اما مضامین نقوش آن متفاوت و به نظر می رسد اختصاصی تر هستند. نقش برجسته های اتاق ب شامل صحنه هایی مانند دوازده خدای دنیای زیرین خدای شمشیر (احتمالاً نرگال) و همچنین تصویری بزرگ و برجسته از پادشاه تودخالیای چهارم در آغوش خدایی محافظ (احتمالاً شروما) است. وجود تصویر پادشاه و همچنین مضامین مرتبط با دنیای زیرین و مرگ نشان می دهد که این تالار ممکن است برای آیین های مرتبط با خاندان سلطنتی مراسم تدفین یا یادبود پادشاهان یا مراسمی که به قلمرو خدایان زیرین مربوط می شد استفاده می شده است. فضای کوچکتر و دسترسی محدودتر آن نیز بر کاربری اختصاصی تر آن تأکید دارد.

معماری معبد یازلیکایا نمونه ای برجسته از تلفیق هوشمندانه سازه های ساخته شده توسط انسان با فرم های طبیعی زمین است. این سایت اساساً یک زیارتگاه صخره ای است که در آن دیواره های صخره ای طبیعی به عنوان بخش اصلی ساختار معماری عمل می کنند و بستر مناسبی برای حکاکی نقش برجسته ها فراهم می آورند. فضای داخلی تالارها با استفاده از شکاف ها و برون زدگی های طبیعی صخره ها شکل گرفته است. هیتی ها با بریدن و صاف کردن بخش هایی از صخره فضاهای داخلی را تعریف کرده و بر دیواره های آماده شده نقوش خود را اجرا کردند. ساختار فضایی تالارها به ویژه تالار اصلی با صفوف موازی خدایان که به نقطه اوج می رسند حس حرکت و تمرکز به سمت مرکز مقدس را القا می کند. این رویکرد در معماری که از عناصر طبیعی به عنوان بخش جدایی ناپذیر بنا استفاده می کند در میان تمدن های باستانی آناتولی و خاور نزدیک رایج بوده اما در یازلیکایا به اوج خود رسیده است.

علاوه بر تالارهای صخره ای محوطه بیرونی معبد یازلیکایا در گذشته شامل سازه های معماری ساخته شده ای نیز بوده که نقش مهمی در تعریف فضای مقدس و کنترل دسترسی به آن ایفا می کرده اند. این سازه ها شامل معابد کوچکتر دروازه های تشریفاتی (مانند دروازه ای که به تالار اصلی منتهی می شد) و دیوارهایی بوده که کل محوطه را در بر می گرفته اند. این سازه های بیرونی اغلب از سنگ های بزرگ و تراش خورده ساخته می شدند و نمایانگر سبک معماری سنگی هیتی بودند که در هاتوشا نیز دیده می شود. هرچند امروزه بیشتر این سازه ها تخریب شده و تنها پی ها و بقایای آن ها باقی مانده است اما وجود آن ها نشان می دهد که یازلیکایا تنها یک مجموعه صخره ای نبوده بلکه یک مجموعه معبد کامل بوده که با برنامه ریزی دقیق معماری فضای طبیعی و سازه های ساختمانی را در هم آمیخته است. این سازه ها ورودی به دنیای مقدس درون صخره را مشخص می کردند.

هنر معبد یازلیکایا عمدتاً در قالب نقش برجسته های صخره ای تجلی یافته است. این نقوش که بر دیواره های صاف شده تالارهای صخره ای حکاکی شده اند مهم ترین و بزرگترین مجموعه هنر صخره ای هیتی شناخته می شوند. اجرای این نقش برجسته ها با دقت و مهارت بالایی صورت گرفته و جزئیات لباس ها نشانه ها و ویژگی های پیکره ها به خوبی قابل تشخیص است. عمق حکاکی ها متفاوت است برخی به صورت برجستگی های کم عمق و برخی دیگر با عمق بیشتری اجرا شده اند که به آن ها حجم و بُعد بیشتری می بخشد. استفاده از دیواره های طبیعی صخره ای به عنوان بوم ویژگی منحصر به فرد این هنر است و نشان می دهد که هنرمندان هیتی چگونه توانسته اند از محیط طبیعی برای خلق آثار هنری خود بهره ببرند. این نقش برجسته ها نه تنها ارزش هنری دارند بلکه منبع اطلاعاتی ارزشمندی برای درک مذهب اساطیر و ساختار اجتماعی هیتی ها هستند.

مضامین اصلی در نقش برجسته های یازلیکایا عمدتاً حول محور پانتئون گسترده خدایان هیتی و آیین های مرتبط با آن ها می چرخد. در تالار اصلی (اتاق الف) مهم ترین صحنه صفوف طولانی خدایان و الهه ها است که در یک رژه آیینی به سمت نقطه مرکزی حرکت می کنند. این پیکره ها شامل خدایان اصلی مانند تشوب (خدای آب و هوا) و هبات (الهه خورشید آریانا) و همچنین تعداد زیادی خدای دیگر از پانتئون های مختلف (هیتی حوری سوری) هستند که با نشانه ها و حیوانات مقدس خود (مانند گاو شیر پلنگ) به تصویر کشیده شده اند. در تالار فرعی (اتاق ب) مضامین متفاوت تر هستند و شامل دوازده خدای زیرین خدای شمشیر (نرگال) و صحنه هایی با حضور پادشاه تودخالیای چهارم در ارتباط با خدایان محافظ هستند. این تنوع در مضامین نشان دهنده لایه های مختلف مذهبی و شاید کاربری های متفاوت دو تالار است.

نقش برجسته های یازلیکایا نمونه ای شاخص از سبک هنری امپراتوری جدید هیتی هستند. این سبک با ترکیبی از عناصر بومی هیتی تأثیرات هنری حوری ها (که زبان و فرهنگ آن ها در این دوره اهمیت زیادی یافت) و همچنین تأثیراتی از هنر میان رودان و سوریه مشخص می شود. پیکره ها اغلب ایستا و با وقار به تصویر کشیده شده اند با تأکید بر خطوط اصلی و جزئیات نمادین مانند لباس ها کلاه ها و نشانه های الوهیت. تکنیک اجرای نقش برجسته ها شامل کنده کاری و برداشتن بخش هایی از صخره برای ایجاد برجستگی است. هنرمندان با مهارت ابزارهای سنگی و فلزی را برای شکل دادن به سنگ به کار برده اند. با وجود سادگی نسبی در نمایش فرم بدن توجه به جزئیات پوشاک و نمادها بسیار دقیق است. این سبک هنری هدفمند و رسمی است و برای انتقال مفاهیم مذهبی و سیاسی به کار رفته است.

معبد یازلیکایا از اهمیت مذهبی و سیاسی فوق العاده ای برای امپراتوری هیتی برخوردار بوده است. از نظر مذهبی این مکان به عنوان یکی از اصلی ترین مراکز پرستش خدایان دولتی عمل می کرده و محل برگزاری مهم ترین آیین ها و جشن های مذهبی سالیانه بوده است. پانتئون گسترده ای که در نقش برجسته ها به تصویر کشیده شده نمایانگر تلاش هیتی ها برای ادغام و سازماندهی خدایان متعدد از فرهنگ های مختلف تحت سیطره خود بوده است که به آن ها لقب «سرزمین هزار خدا» داده بود. از نظر سیاسی یازلیکایا نقش مهمی در مشروعیت بخشیدن به قدرت پادشاه ایفا می کرد. پادشاه به عنوان واسطه ای بین عالم انسانی و الوهیت رهبری آیین ها در این معبد را بر عهده داشت. حضور تصویر پادشاه در کنار خدایان به ویژه در تالار فرعی نشان دهنده ارتباط نزدیک او با قدرت های الهی و تأیید آسمانی حکومتش بود. این معبد نمادی از همبستگی مذهبی و سیاسی امپراتوری بود.

یازلیکایا به چه معناست؟

یازلیکایا یک واژه ترکی است و به معنای «صخره نوشته» یا «سنگ نوشته» است که به نقش برجسته های حکاکی شده بر دیواره های صخره ای آن اشاره دارد.

ارتباط معبد یازلیکایا با شهر هاتوشا چیست؟

یازلیکایا یک زیارتگاه دولتی مهم در فاصله کوتاهی از هاتوشا پایتخت امپراتوری هیتی بود و بخشی از مجموعه مذهبی و تشریفاتی پایتخت محسوب می شد.

نقش برجسته های یازلیکایا چه کسانی را نشان می دهند؟

نقش برجسته ها عمدتاً خدایان و الهه های پانتئون هیتی را در صفوف آیینی نشان می دهند اما تصاویری از پادشاه تودخالیای چهارم و موجودات اساطیری نیز در آن ها دیده می شود.

کاربری اصلی معبد یازلیکایا چه بود؟

کاربری اصلی آن به عنوان یک زیارتگاه روباز برای پرستش خدایان دولتی و برگزاری آیین ها و جشن های مهم مذهبی و تشریفاتی امپراتوری هیتی بود.

معبد یازلیکایا در چه دورانی ساخته شد؟

بخش عمده ساخت و تزئین معبد یازلیکایا به دوره امپراتوری جدید هیتی به ویژه در زمان سلطنت پادشاه تودخالیای چهارم در قرن سیزدهم پیش از میلاد بازمی گردد.