رشته های جدید به سال تحصیلی آینده می رسند؟

به گزارش ایواره فرهیختگان نوشت: تحولات فناورانه امروز به حدی سریع جنبه های مختلف زندگی را دستخوش تغییر کرده که جا ماندن از آن به معنی قطع ارتباط با جهان امروز خواهد بود؛ تحولاتی که در رأس آن هوش مصنوعی قرار گرفته که به اعتقاد بسیاری از فعالان می تواند در آینده جایگزین بسیاری از شغل های امروزی شود. موضوع مهم در اینجا آن است که بسیاری از این فناوری ها از دل مقالات و پژوهش های دانشگاهی بیرون می آید و به همین دلیل باید عنوان کرد که خاستگاه بسیاری از این تغییرات محیط های علمی و دانشگاهی بوده اند؛ از این رو همراه شدن با چنین تحولاتی را باید جزء الزامات زنده نگه داشتن محیط های علمی کشور و در رأس آن دانشگاه ها قلمداد کرد؛ جریانی که البته با تأخیر قابل توجهی در نظام آموزش عالی کشور شروع شده اما از اواسط امسال متولیان این حوزه و در رأس آن وزارت علومی ها تلاش کردند تا بتوانند با اجرایی سازی برخی از اقدامات مانند تدوین و الزامی شدن گذراندن دو واحد درسی هوش مصنوعی و یا راه اندازی دستیار هوش مصنوعی جریان علمی کشور را به تحولات فناورانه گره بزنند. در آخرین اقدام نیز با تدوین شیوه نامه حمایت از ایجاد و برگزاری رشته های تحصیلی راهبردی در دانشگاه های کشور به نظر می رسد قرار است سرعت حرکت همراهی آموزش عالی کشور با تغییرات اخیر فناورانه دنیا بیشتر شود؛ اما سوال اصلی در این میان این است که تا چه میزان می توان لوکوموتیو آموزش عالی ایران را به قطار فناورانه دنیا که سرعت بالایی دارد رساند؟

۴ اقدام وزارت علوم برای حرکت با تحولات فناورانه
اگر بخواهیم نگاهی به مهم ترین اقدامات انجام شده از سوی وزارت علوم در سال جاری با هدف کم کردن فاصله با امپراتوری شکل گرفته از طریق فناوری در دنیا داشته باشیم می شود چهار فعالیت را در این زمینه برشمرد که هر کدام در جایگاه خود می توانند اثرگذار باشند.
۱- گنجاندن دو واحد درسی هوش مصنوعی به صورت اجباری برای دانشجویان مقطع کارشناسی فنی و مهندسی را باید یکی از مهم ترین این اقدامات برشمرد. البته همین تعداد واحد درسی برای دانشجویان دیگر رشته ها هم وجود دارد که گذراندن آنها اجباری نخواهد بود؛ مسئله ای که شاید بتوان آن را اینگونه تعبیر کرد که هنوز ضرورت پرداخت جدی به این حوزه در فضای دانشگاهی آن طور که باید مورد توجه قرار نگرفته؛ آن هم در شرایطی که ظرف یک سال از ارائه نسخه اول چت جی پی تی تا نسخه چهارم آن شاهد تحولات عظیمی در ارتقای توانمندی آن هستیم.
۲- راه اندازی دستیار هوشمند از سوی سازمان امور دانشجویان به منظور پاسخگویی به سوالات دانشجویان را هم باید یکی دیگر از اتفاقات مثبت این وزارتخانه دانست. ربات گفت وگویی که با استفاده از تکنولوژی هوش مصنوعی عملا میز خدمت این سازمان را بر بستر الکترونیکی پیش می برد. البته یکی از مزایای این ربات را باید کاهش هزینه های این سازمان و در مقابل امکان ارائه ۲۴ساعته خدمات دانست.
۳- سومین اقدامی که در پنج ماه ابتدایی امسال صورت گرفته را هم باید راه اندازی انجمن علمی هوش مصنوعی برای اولین بار در کشور دانست؛ انجمنی که در راستای اجرایی سازی سند هوش مصنوعی ایجاد شده بود و با توجه به حوزه فعالیت های انجمن های علمی می تواند در آینده مسیر پیشبرد برنامه های علمی این حوزه از سوی بدنه دانشجویی را هموار کند؛ اتفاقی که با توجه به ویژگی نسل دانشجو از اهمیت بالایی هم برخوردار است. 
۴- یکی دیگر از اقدامات مهم در این حوزه را هم باید تصویب و ارائه حدود ۳۰ عنوان رشته در سه سال گذشته دانست که به گفته روح الله رازینی معاون آموزشی وزارت علوم همه این رشته ها در ارتباط با هوش مصنوعی بوده و در قالب فناوری های دیجیتال تصویب و ارائه شده اند؛ رشته هایی که هدف آن نزدیک شدن به تکنولوژی های جدید بوده است. البته موضوع قابل توجه در صحبت های این مقام مسئول آن است که متناسب با چنین رشته هایی باید بازار کار آن ایجاد شود تا از این طریق در آینده نیروی انسانی متخصص بتواند در بخش های مختلف کشور امکان بهره مندی از تکنولوژی های جدید را نیز فراهم کند.

وزارت علوم با شیوه نامه جدید به فناوری های برافکن می رسد؟
اما جدیدترین اقدام وزارت علوم با هدف نزدیک کردن فضای دانشگاه ها به تکنولوژی های امروز را باید تدوین و ابلاغ شیوه نامه حمایت از ایجاد و برگزاری رشته های تحصیلی راهبردی در دانشگاه های کشور دانست؛ شیوه نامه ای که در ۹ تیر ماه امسال در ۸ ماده و ۷ تبصره تدوین و روز گذشته برای اجرا به دانشگاه ها ابلاغ شد. این شیوه نامه قصد دارد تربیت نیروی انسانی در رشته های مرتبط با فناوری های روز را تسهیل کند و برای همین مهم نیز ۵ هدف را برای خود تعیین کرده است. تسهیل و تسریع توسعه رشته های تحصیلی و اقدامات پژوهشی و فناوری و بین المللی مرتبط در حوزه های راهبردی رفع موانع اجرای این رشته ها در دانشگاه های منتخب اشتراک منابع و ظرفیت های دانشگاه های منتخب برای اجرای چنین رشته هایی و همچنین حمایت هدفمند از دانشگاه ها و مراکز پژوهشی و فناوری اعضای هیات علمی پژوهشگران و دانشجویان فعال در حوزه های علمی و فناوری های راهبردی تدوین شده همان اهدافی اند که برای این مسئله مدنظر قرار گرفته اند. اما آنچه قابل توجه است اینکه شیوه نامه مسیر رسیدن به این اهداف را از دل دانشگاه ها در نظر گرفته است. در این گزارش ۱۰ نکته مرتبط با این شیوه نامه را مورد بررسی قرار دادیم. 
اولین نکته ای که درباره این شیوه نامه به چشم می خورد آن است که براساس متن آن شیوه نامه برای اجرا در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ بوده اما با توجه تاخیر ۳ ماه در ابلاغ آن بعید به نظر می رسد بتوان قبل از پایان سال تحصیلی جدید شاهد اجرایی سازی اش باشیم؛ درحالی که مؤلفه اصلی درخصوص تصمیماتی از این جنس سرعت در به اجرا رساندن آنها است. هرچند براساس این شیوه نامه ظرفیت پذیرش دانشجویان مطابق با مصوبات کمیته برای درج در دفترچه آزمون سراسری از سوی سازمان ملی سنجش و ارزشیابی نظام آموزش کشور از سوی معاونت آموزشی اعلام می شود اما این بند یک تبصره هم دارد که طبق آن در سال هایی که زمان درج در دفترچه آزمون سپری شده باشد درخواست های پذیرش به شورای هدایت و استعدادهای درخشان ارائه می شود. بندی که به نظر می رسد اگر امسال خبری از تدوین و تصویب چنین رشته هایی باشد ملاک عمل قرار خواهد گرفت اما با توجه به اینکه قطعا سازوکار تصویب این رشته ها کار زمان بری خواهد بود بعید به نظر می رسد امسال چنین تبصره ای کارایی لازم را داشته باشد. 

ابهامات شیوه نامه؛ هم مفید هم مضر! 
این شیوه نامه هم مانند دیگر شیوه نامه ها تعاریف مشخصی دارد که تنها دانشگاه های منتخبند که می توانند در زمینه شناسایی حوزه ها و رشته ها ورود کنند؛ هرچند دانشگاه های منتخب کشور به تعداد انگشتان دو دست نمی رسد اما به صورت واضح مشخص نشده که کدام دانشگاه ها می توانند در این زمینه ورود کنند. از طرف دیگر هرچند در تعریف رشته تحصیلی راهبردی از رشته های جدید و مبتنی بر علوم و فناوری های حساس برافکن و قدرت آفرین که آینده توسعه و پیشرفت کشورها تابعی از دستیابی به آنها خواهد بود یاد شده اما باز هم مشخص نیست که کدام حوزه های فناوری مدنظر این شیوه نامه خواهد بود. از این رو به نظر می رسد شیوه نامه از شفافیت کامل برخوردار نبوده و دارای ابهاماتی است البته مزیت و معایب خود را دارد. درحقیقت پایان بازی که این شیوه نامه در برخی از تعاریف به کار برده علی رغم اینکه سازوکار را برای اجرایی کردن آن به خصوص در شرایط تغییر و تحولات مدیریتی در سطح دانشگاه ها طولانی می کند اما این امکان را می دهد که اگر در ماه ها یا سال هایی آینده فناوری های جدیدی در دنیا شکل گرفت که قطعا همین طور خواهد بود دیگر نیاز به تدوین شیوه نامه های جدیدی برای باز شدن پای آنها به دانشگاه ها نباشد. 
یکی دیگر از بخش های قابل توجه این شیوه نامه را باید ماده ۳ دانست که براساس آن فهرست و محدوده رشته های راهبردی هر سال توسط معاونت آموزشی وزارت علوم به روزرسانی می شود. اما سوال اصلی در اینجا آن است که با توجه به سازوکار عریض و طویل در نظر گرفته شده برای این کار چنین امکانی وجود خواهد داشت؟ آن هم درحالی که طبق ماده ۵ همین شیوه نامه ۴ گام برای شناسایی و حمایت از رشته های راهبردی در نظر گرفته شده است.

فرایند سخت شناسایی حوزه رشته های راهبردی
اولین کار برای شناسایی حوزه های رشته های راهبردی اعلام آن به دانشگاه های منتخب آن هم از سوی معاونت آموزشی وزارتخانه با همکاری معاونت پژوهشی خواهد بود اما موضوع زمانی جالب تر می شود که بدانیم در هر حوزه یک دانشگاه به عنوان دانشگاه محوری و تعدادی نیز به عنوان دانشگاه همکار خواهند بود که در قالب کارگروه ماموریتی حوزه راهبردی فعالیت خواهند کرد و در گام بعدی تازه رشته های تحصیلی راهبردی در هر حوزه از سوی دانشگاه محوری و دانشگاه های همکار شناسایی شده و برنامه درسی رشته و شرایط اجرا و پذیرش دانشجو و حمایت هایی مورد نیاز در آنها را مشخص و به کمیته حمایت از رشته های راهبری اعلام می شود. کمیته ای که با ۱۳ عضو دارد و معاون آموزشی وزارت به عنوان رئیس آن قلمداد می شود. معاون پژوهشی نایب رئیس مدیرکل دفتر برنامه ریزی آموزش عالی به عنوان دبیر کمیته مدیرکل گسترش آموزش عالی مدیرکل سیاستگذاری و برنامه ریزی پژوهشی مدیرکل مربوطه در معاونت فناوری و نوآوری یکی از مشاورین وزیر رئیس مرکز همکاری های بین المللی وزارت رئیس موسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی رئیس موسسه تحقیقات سیاست علمی کشور نماینده معاونت علمی فناوری و اقتصاد دانش بنیان در سطح معاون یا رئیس مرکز معاونان آموزشی دانشگاه های مشارکت کننده و دانشمندان و مدیران منتخب به دعوت دبیر کمیته در آن عضوند.

پیشنهادهای وزارت علوم برای تصویب رشته های راهبردی 
براساس ماده ۶ این شیوه حمایت های پیش بینی شده هم برای اجرای رشته های تحصیلی راهبردی تعیین شده است. به طوری که برنامه درسی این رشته بعد از تدوین از سوی دانشگاه محوری و دانشگاه های همکار بدون نیاز به طرح در کارگروه های علمی شورای عالی برنامه ریزی آموزشی می تواند به تصویب کمیسیون برنامه ریزی درسی محتوا و سرفصل رشته های تحصیلی برسد. همچنین درخواست این دانشگاه ها برای ایجاد چنین رشته هایی به طور مستقیم در جلسه شورای گسترش آموزش عالی طرح و اجرایی خواهد شد. 

نقش معاونت پژوهشی در قبال رشته های راهبردی 
البته شیوه نامه مسئولیت هایی را هم متوجه معاونت پژوهشی کرده است؛ چراکه این معاونت باید براساس نیازهای حمایتی در حوزه ارائه امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی ورود کند و برای رفع نیازهای این حوزه حمایت ویژه و فوری از نیازهای آزمایشگاهی دانشگاه های منتخب براساس مصوبات کمیته حمایت از رشته های راهبردی انجام خواهد گرفت؛ هرچند باز هم مشخص نیست منظور از حمایت ویژه و فوری صرفا حمایت های مالی خواهد بود یا قرار است تسهیلات دیگری نیز در این زمینه به دانشگاه های منتخب ارائه شود. مساله قابل توجه بعدی آن است که نشریات مصوب کمیته از همان اولین شماره انتشار از رتبه بندی مورد تایید این معاونت برخوردار شده و می توانند حمایت های مالی را برای بین المللی سازی در همان سال اول انتشار داشته باشند. وزارت علوم تصمیم گرفته تا جذب هیات علمی را با همکاری مرکز جذب و مرکز نظارت ارزیابی و تضمین کیفیت خود برای دانشگاه های منتخب در راستای آموزش سرفصل های رشته های راهبردی در اولویت قرار دهد. اما مساله مهم تر اینکه معاونت پژوهشی با همکاری معاونت آموزشی باید پرداخت پژوهانه را که طی سال های اخیر به یکی از مهم ترین مطالبات دانشجویان دکتری تبدیل شده برای دانشجویان این رشته ها در مقطع دکتری با هدف حضور تمام وقت آنها به عنوان پژوهشگر آزاد در دانشگاه ها دنبال کند. سوالی که در اینجا مطرح می شود آن است که پذیرش دانشجو تنها در چنین مقطعی قرار است دنبال شود؟ اگر این گونه باشد طبیعتا آن شائبه ایجاد خواهد شد که بحث تضمین کیفیت تحصیلی چگونه دنبال خواهد شد؟ همچنین استقرار شرکت ها و هسته های فناور نیز در مراکز رشد و پارک هایی علم و فناوری دانشگاه ها با تایید معاونت فناوری و نوآوری وزارتخانه در اولویت ویژه قرار خواهند داشت. ماده ۷ این شیوه نامه هم قید کرده که معاونت آموزشی باید با همکاری معاونت پژوهشی پیشنهاد ایجاد مرکز حمایت از رشته های راهبردی را برای سال تحصیلی ۱۴۰۴-۱۴۰۳ ارائه داده و گزارش عملکرد کمیته و اجرای مصوبات نیز هر سه ماه توسط دبیرخانه کمیته به وزیر علوم ارائه شود. اما نکته قابل توجه آن است که با توجه به مسیر سختی که برای تعیین حوزه ها و بعد از آن تصویب رشته ها تعیین شده اصلا می توان انتظار داشت چنین مسئله ای به سال تحصیلی جدید برسد یا خیر. از طرف دیگر چقدر دانشگاه ها در اجرای این شیوه که هیچ گونه تاریخ مشخصی هم برای تعیین حوزه ها و تدوین سرفصل ها در آن لحاظ نشده مقید خواهند بود؟ 

گره همگام شدن با تحولات فناورانه باز می شود؟
هرچند نمی توان اهمیت تدوین شیوه نامه ای را انکار کرد اما واقعیت آن است که گره همگام شدن دانشگاه های کشور با تحولات فناورانه را نمی توان صرفا با ایجاد رشته ها دنبال کرد. واقعیت امروز کشور نشان می دهد که شیوه های آموزشی در دانشگاه ها زیرساخت ها و تجهیزات آزمایشگاهی و… فاصله قابل توجهی با شرایط روز دنیا دارد و با وجود اینکه در همین شیوه نامه هم به روزرسانی این بخش مورد توجه قرار گرفته اما مسئله ای که باید مدنظر قرار بگیرد آن است که وضعیت فعلی را نمی توان صرفا با یک شیوه نامه اصلاح کرد؛ چراکه همین امروز هم برای انجام کارهای به مراتب آسان تر با چالش های تجهیزاتی در دانشگاه ها روبه روییم. مسئله دیگری که شاید بد نباشد به آن اشاره کرد بحث تعاملات بین المللی است که متولیان امر قصد دارند از طریق این شیوه نامه آن را دنبال کنند؛ اما مسیر فعلی کشور در این حوزه نشان می دهد با توجه به تحریم های فعلی عملا نمی توان امید چندانی برای همکاری های مشترک آن هم در رشته های مرتبط با فناوری های برافکن داشت. نکته قابل توجه در این میان آن است که باید همه قطعات پازل این حوزه همزمان با هم در کنار یکدیگر قرار بگیرد تا از این طریق بتوان شاهد تغییرات معنادار و اثرگذار در این حوزه بود.

انتهای پیام