چند نکته درمورد گذرگاه زنگزور
۱.گذرگاه زنگزور جاده‌ای است که جمهوری آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند و این گذرگاه از داخل خاک ارمنستان عبور کرده، در تمامیت ارضی این کشور است و هرگونه تردد در آن،با اعمال حاکمیت ارمنستان خواهد بود.موضع رئیس جمهور روسیه در باکو، دقیقاً یکی از بندهای توافقنامه صلح مسکو است که سال ۲۰۲۰ بین ارمنستان و آذربایجان با حضور پوتین امضا شد.در این بند گفته شده که طرفین باید از راه‌های مواصلاتی رفع انسداد کنند؛در عین حال رفع انسداد از راه های ارتباطی،تنها منحصر به مسیر زنگزور نیست.رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی،باز کردن راه های ارمنستان به ایران از مسیر جمهوری آذربایجان و امکان دسترسی به آستارا و بیله سوار و همچنین امکان دسترسی ارمنستان به جلفا در ایران از مسیر نخجوان را هم شامل می شود.
همچنین اگر ترکیه بخواهد از مسیر زنگزور استفاده کند،باید از راه ارمنستان به دریای سیاه از مسیر شمال ترکیه نیز رفع انسداد شود.پس رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی از جمله باز شدن زنگزور یک اقدام فوری و سهل الوصول نیست و مستلزم مذاکرات طولانی و سخت میان کشورهای ارمنستان، آذربایجان و ترکیه است.سختی این مذاکرات از آن جهت است که آذربایجان و ترکیه علاقمند به رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی برای ارمنستان نیستند چرا که نمی خواهند این کشور از محاصره خارج شود.شرط ارمنستان برای باز کردن گذرگاه زنگزور نیز رفع انسداد از مسیرهای مورد نظر است. در عین حال اختلافات دیرینه ارمنستان و ترکیه به دلیل نسل کشی ارامنه توسط دولت عثمانی نیز مانع اصلی برای عادی سازی روابط این دو کشور است. به دلیل سختی مذاکرات برای رفع انسداد از مسیرهای ارتباطی و اختلاف نظر جدی میان بازیگران ذینفع،جمهوری های آذربایجان و ارمنستان این موضوع را از دستور کار مذاکرات صلح خارج کرده و به آینده موکول کرده اند.لذا به نتیجه رسیدن مذاکرات برای بازگشایی این گذرگاه در کوتاه مدت یا میان مدت،امکانپذیر نیست و چنانچه به نتیجه هم برسد،احداث زیرساخت های لازم نیز طولانی خواهد بود.
۲.موضع روسیه درمورد باز کردن گذرگاه زنگزور این گونه تفسیر شد که این اقدام،مرزهای بین المللی از جمله مرز ایران را تغییر می‌دهد.در مقطعی مرزهای بین المللی در صورتی تغییر می کرد که جمهوری آذربایجان در یک اقدام نظامی،استان سیونیک ارمنستان را اشغال کرده و با نقض تمامیت ارضی ارمنستان،گذرگاه زنگزور را باز کند.در این صورت مرزهای ایران و ارمنستان دستخوش تغییر می شد.احتمال این اتفاق قبل از آزادی قره باغ متصور بود که با موضع قوی ایران و رایزنی های دیپلماتیک،احتمال وقوع جنگ برطرف شد و آذربایجان و ارمنستان از مسیر مذاکره مشکل قره باغ را حل کردند.به عبارتی هر دو طرف در اجلاس پراگ متعهد شدند که تمامیت ارضی یکدیگر را به رسمیت شناخته،توافقنامه صلح امضا کنند و سایه جنگ از سر قفقاز را برطرف نمایند.
۳.در این مقطع،علت مخالفت منطقی ایران نسبت به باز شدن زنگزور،نگرانی از سوءاستفاده کشورهای فرامنطقه ای از این گذرگاه و ناامن سازی قفقاز است.ارمنستان پس از آزاد سازی قره باغ و آغاز مذاکرات صلح با آذربایجان،رویکردی ضد روسی اتخاذ کرد و روابط خود با کشورهای غربی از جمله آمریکا و فرانسه را بهبود بخشید.این کشورها بخصوص فرانسه با سوءاستفاده از سردی روابط ارمنستان و روسیه و با فروش سلاح به ایروان،سعی کردند بر تقویت حضور و نفوذ خود در قفقاز تمرکز کرده و ارمنستان را برای انزوای روسیه در این منطقه ترغیب کنند.در این شرایط،گذرگاه زنگزوردر صورت بازگشایی،محلی برای حضور و نفوذ کشورهای غربی در این مسیر و صحنه رقابت غرب و روسیه و مقدمه ایجاد یک مناقشه جدید در منطقه خواهد بود.این وضعیت به نفع ارمنستان نخواهد بود چرا که این کشور به تازگی از جنگ قره باغ رها شده و می‌تواند بودجه خود را در جهت پیشرفت عمرانی و اقتصادی کشور صرف کندو طبعا در صورت ایجاد مناقشه جدید،این فرصت طلایی برای پیشرفت و ادغام در اقتصاد منطقه،از بین خواهد رفت.باز شدن گذرگاه زنگزور به نفع جمهوری آذربایجان نیز نخواهد بود چرا که اگر غرب و ناتو در رقابت با روسیه به این منطقه آمده و به دریای خزر برسند، جمهوری آذربایجان نیز به عنوان کشوری که درآمد ارزی هنگفتی از نفت و گاز این دریا دارد،با مشکل ناامنی در صدور انرژی روبه‌رو خواهد شد.به همین علت موضع اصولی،منطقی و خیرخواهانه ایران در مخالفت با بازشدن گذرگاه زنگزور که توسط رهبر معظم انقلاب در دیدار نخست وزیر ارمنستان بیان شد، تقویت صلح و دوستی در قفقاز را مدنظر داشته و به نفع کشورهای آذربایجان و ارمنستان است.
۴. روسیه با اتخاذ موضعی مبتنی بر رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی،به دنبال این است که دالان زنگزور به شکلی باز شود که طبق مفاد موافقت نامه مسکو در سال ۲۰۲۰، تحت نظارت نیروهای روسیه باشد.مسکو قصد دارد با این ترفند هم حضور نظامی خود را در قفقاز تقویت کند و هم بر تردد غربی ها در این گذرگاه نظارت و کنترل داشته باشد.در عین حال روسیه زیرکانه قصد دارد اینگونه القا کند که مخالف باز بودن راه های ارتباطی نیست و تنها ایران است که با این اتفاق که می تواند موجب پیشرفت اقتصادی کشورهای قفقاز شود،مخالف است. روسیه به خوبی می داند که ارمنستان با رفع انسداد از گذرگاه زنگزور مخالف است و شرایطی دارد که در بند یک به آن اشاره شد.
۵.جمهوری اسلامی ایران در عین حساس بودن نسبت به تغییر مرزهای بین‌المللی باید بر متقاعد کردن کشورهای روسیه،آذربایجان و ارمنستان نسبت به خطرات امنیتی بازگشایی گذرگاه زنگزور متمرکز شود.برای تحقق این امر می بایست از برخوردهای سلبی که موجب نارضایتی همسایگان خواهد شد،اجتناب شده و دستگاه دیپلماسی در اجرای سیاست تقویت روابط با کشورهای مجاور،رایزنی مستمر با روسیه،آذربایجان و ارمنستان به صورت دوجانبه یا چندجانبه (مثل نشست ۳+ ۳)را در دستور کار قرار دهد.در این روند،صاحبان قلم و تریبون و رسانه نیز باید با شناخت ابعاد مختلف و پیچیده موضوع، با پرهیز از گمانه‌زنی و اتخاذ مواضع سازنده،دیپلمات های وزارت امورخارجه را جهت تحقق منافع ملی کشور یاری نمایند.