خلاصه کتاب کلیات علوم انسانی 2 (کلام، عرفان، حکمت عملی) ( نویسنده مرتضی مطهری )

کتاب «کلیات علوم انسانی ۲ (کلام، عرفان، حکمت عملی)» استاد شهید مرتضی مطهری، مدخلی جامع برای آشنایی با بنیادهای کلام، عرفان و حکمت عملی در اندیشه اسلامی است. این اثر بخشی از مجموعه سه جلدی «کلیات علوم اسلامی» بوده و برای مخاطبانی که گام های نخستین را در مسیر معارف اسلامی برمی دارند، با زبانی شیوا و ساختاری منسجم نگاشته شده است.

استاد مطهری در این کتاب، حاصل سال ها تحصیل و تدریس فلسفه اسلامی را با رویکردی آموزشی و قابل فهم برای دانشجویان و جوانان ارائه داده است. اهمیت این مجلد از آن روست که با تمرکز بر سه حوزه کلیدی کلام، عرفان و حکمت عملی، نه تنها مبانی اعتقادی و دفاعیات عقلی اسلام را تبیین می کند، بلکه به جنبه های شهودی و اخلاقی زیست مؤمنانه نیز می پردازد. این اثر، در میان آثار متعدد و عمیق شهید مطهری، جایگاهی ویژه دارد زیرا توانایی ایشان را در تببین پیچیده ترین مفاهیم به زبانی روان و در عین حال دقیق، به وضوح نشان می دهد. این کتاب، همچون پلی است میان دانش های عمیق حوزوی و نیازهای فکری نسل جوان، که مسیر ورود به اقیانوس بیکران فرهنگ اسلامی را هموار می سازد.

مقدمه: سفری در عمیق ترین لایه های اندیشه اسلامی با مطهری

مجموعه سه جلدی «کلیات علوم اسلامی» شهید مطهری، گنجینه ای ارزشمند برای آشنایی با مبانی دانش های اسلامی است. جلد دوم این مجموعه، با تمرکز بر سه شاخه محوری «کلام»، «عرفان» و «حکمت عملی»، دروازه ای به سوی فهم عمیق تر ابعاد اعتقادی، شهودی و اخلاقی اسلام می گشاید. این اثر که در واقع تقریرات درس های استاد برای دانشجویان سال های ابتدایی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده است، با هدف تسهیل ورود مبتدیان به دنیای معارف اسلامی نگاشته شده است.

شهید مطهری، با درک عمیق از نیاز نسل جوان به ادبیاتی ساده و در عین حال معتبر در مواجهه با مفاهیم اسلامی، این کتاب را با رویکردی آموزشی و کاربردی طراحی کرده است. ویژگی بارز این اثر، سادگی، اختصار و روانی متن در کنار دقت علمی آن است که فهم اصطلاحات پیچیده علوم اسلامی را برای غیرمتخصصین نیز ممکن می سازد. این رویکرد، آن را به ابزاری قدرتمند برای پر کردن شکاف میان نسل جوان و میراث غنی اندیشه اسلامی تبدیل کرده است.

جایگاه «کلیات علوم انسانی ۲» در آثار مطهری

«کلیات علوم انسانی ۲» بخشی جدایی ناپذیر از طرح جامع استاد مطهری برای ارائه یک دید کلی و نظام مند از علوم اسلامی است. جلد اول این مجموعه به «منطق و فلسفه» می پردازد و جلد سوم شامل «اصول فقه و فقه» است. این تقسیم بندی نشان دهنده نگاه کلان مطهری به پیوستگی و ارتباط میان شاخه های مختلف دانش اسلامی است. در این جلد، مباحث کلامی، عرفانی و حکمت عملی به گونه ای مطرح شده اند که خواننده بتواند ارتباط منطقی میان این حوزه ها را درک کرده و تصویری جامع از ابعاد مختلف اندیشه اسلامی به دست آورد.

همچنین، ماهیت این کتاب به عنوان مجموعه درس گفتارها، آن را از آثار تألیفی صرف متمایز می کند. این ویژگی سبب شده تا متن حالتی پویا و تعلیمی داشته باشد و استاد مطهری با تبیین گام به گام و پاسخ به شبهات احتمالی، خواننده را در مسیر فهم همراهی کند. این رویکرد، در کنار زبان شیوا و بیانی گیرا، «کلیات علوم انسانی ۲» را به یکی از بهترین منابع برای ورود به مباحث کلیدی کلام، عرفان و حکمت عملی از دیدگاه یکی از برجسته ترین متفکران معاصر اسلامی تبدیل کرده است.

بخش اول: علم کلام؛ دفاع از اصول اعتقادی اسلام

علم کلام، از کهن ترین و اساسی ترین علوم اسلامی است که به تبیین، استدلال و دفاع از عقاید اسلامی می پردازد. استاد مطهری در این بخش از کتاب، با زبانی روشن، ماهیت و کارکرد علم کلام را برای مخاطب تشریح می کند. او تفاوت این علم را با سایر علوم اسلامی نظیر اخلاق و فقه بیان می دارد و نشان می دهد که کلام، عهده دار بخش عقاید دین است؛ یعنی مسائلی که باید آن ها را شناخت و به آن ها ایمان داشت، مانند توحید، نبوت، امامت و معاد.

تعریف و پیشینه علم کلام

علم کلام دانشی است که به «چه باید بود»های اعتقادی دین می پردازد. در برابر اخلاق که به «چگونه بودن» انسان (صفات روحی) می پردازد و فقه که به «چه باید کرد»ها (احکام عملی) مربوط است. علم کلام، که گاهی «علم اصول دین» یا «علم توحید و صفات» نیز نامیده می شود، با استدلالات عقلی و نقلی، به تحکیم مبانی اعتقادی و پاسخگویی به شبهات می پردازد. این علم، ریشه های خود را از همان آغاز نزول وحی و پرسش های مطرح شده درباره خداوند، آفرینش و سرنوشت انسان می گیرد. در تاریخ اسلام، کلام به تدریج و در واکنش به چالش های فکری و اعتقادی، شکل و سازمان یافت و به تدریج مکاتب مختلفی در آن پدید آمدند.

مذاهب کلامی برجسته

شهید مطهری، برای آشنایی خواننده با چشم اندازهای مختلف در علم کلام، به معرفی سه مکتب کلامی اصلی می پردازد:

معتزله: عقل گرایان پیشرو

معتزله به عنوان نخستین مکتب کلامی بزرگ در اسلام، بر اصول پنج گانه خود شهرت دارند:

1. توحید: تأکید بر یگانگی مطلق خداوند و تنزیه او از هرگونه تشبیه به مخلوقات.
2. عدل: اعتقاد به عدل کامل خداوند و اینکه افعال او بر مبنای خیر و حکمت است و هرگز مرتکب ظلم نمی شود.
3. وعد و وعید: خداوند به وعده ها و وعیدهای خود عمل می کند و تخلفی در آن نیست.
4. منزلت بین المنزلتین: نه فاجر را مؤمن می دانند و نه کافر، بلکه او را در منزلتی بین این دو قرار می دهند.
5. امر به معروف و نهی از منکر: وظیفه همگانی برای ترویج نیکی و مبارزه با بدی.

معتزله به دلیل رویکرد عقل گرایانه خود، در تبیین مبانی دینی و مقابله با شبهات، نقش بسزایی ایفا کردند.

اشاعره: پاسداران سنت

اشاعره، که در واکنش به افراط های احتمالی معتزله در عقل گرایی پدید آمدند، بر اهمیت نقل و سنت تأکید بیشتری داشتند. تفاوت های اصلی آن ها با معتزله در مسائلی چون جبر و اختیار (اشاعره به نوعی جبر معتقد بودند)، حسن و قبح (اشاعره حسن و قبح را عقلی نمی دانستند)، و صفات الهی آشکار می شود. آنان سعی داشتند اعتقادات دینی را بر اساس ظاهر نصوص دینی تبیین کنند.

شیعه: عقل و نقل در هم تنیده

استاد مطهری، رویکرد کلامی شیعه را با تفصیل بیشتری بیان می کند و ویژگی های برجسته آن را برمی شمارد:

• اصالت عقل: شیعه برخلاف اشاعره، برای عقل جایگاه بلندی قائل است و آن را در کنار نقل، منبع شناخت و استدلال می داند.
• عدل الهی و اختیار انسان: اعتقاد به اختیار تام انسان و اینکه خداوند عادل مطلق است و انسان مسئول اعمال خویش است.
• بداء: امکان تغییر در سرنوشت انسان بر اساس اعمال او و خواست الهی.
• عصمت: اعتقاد به معصوم بودن پیامبران و ائمه از هرگونه خطا و گناه.
• شفاعت: امکان شفاعت اولیای الهی برای گناهکاران در روز قیامت.
• امامت: یکی از اصول اساسی شیعه، اعتقاد به امامت و ولایت ائمه معصومین به عنوان جانشینان پیامبر است.

کلام شیعی، با تلفیقی هوشمندانه از عقل و نقل، سعی در ارائه تبیینی جامع و منطقی از عقاید اسلامی دارد.

مفاهیم کلیدی کلامی

در بخش کلام کتاب، استاد مطهری به مفاهیم بنیادینی می پردازد که در قلب مباحث اعتقادی جای دارند:

• توحید: یگانگی و بی شریک بودن خداوند در ذات، صفات و افعال.
• صفات الهی: بررسی صفات ذات و صفات فعل خداوند (مانند علم، قدرت، حیات، اراده، عدل).
• نبوت: جایگاه پیامبران و نقش آن ها در هدایت بشر، و بررسی معجزات و دلایل نبوت.
• امامت: مفهوم رهبری پس از پیامبر، ضرورت امامت و ویژگی های امام معصوم.
• معاد: بازگشت انسان به سوی خداوند پس از مرگ، حیات اخروی و جزای اعمال.

پرداختن به این مفاهیم، پایه و اساس درک صحیح از نظام اعتقادی اسلام را فراهم می آورد.

بخش دوم: عرفان؛ سیر و سلوک به سوی حقیقت

عرفان، شیوه ای از شناخت است که بر تجربه های درونی، شهود قلبی و سیر و سلوک معنوی تأکید دارد، در تقابل با شناخت عقلی و فلسفی. استاد مطهری در این بخش، به تعریف عرفان و تصوف می پردازد و ابعاد عملی و نظری آن را تفکیک می کند. عرفان عملی، مربوط به منازل و مقامات سیر و سلوک عارف است، در حالی که عرفان نظری، به تبیین جهان بینی عارفانه و هستی شناسی مبتنی بر شهود می پردازد.

تعریف عرفان و تصوف و رابطه آن با اسلام

عرفان نوعی معرفت و شناخت است که نه از راه حس و تجربه و نه از راه عقل و استدلال، بلکه از راه تصفیه نفس و تهذیب باطن و سیر و سلوک معنوی به دست می آید. تصوف نیز غالباً به جنبه های عملی عرفان اشاره دارد. استاد مطهری تأکید می کند که عرفان اسلامی، ریشه های عمیقی در متن شریعت اسلامی دارد و آموزه های قرآنی و سنت نبوی، مایه اصلی الهام بخش آن بوده اند. رابطه شریعت، طریقت و حقیقت در اندیشه عرفانی، نشان دهنده یک پیوستگی است؛ شریعت ظاهر دین، طریقت مسیر رسیدن به حقیقت و حقیقت، باطن و کنه دین است.

عرفان نه از راه حس و تجربه و نه از راه عقل و استدلال، بلکه از راه تصفیه نفس و تهذیب باطن به دست می آید.

مایه های عرفان اسلامی و سیر تاریخی مختصر

مایه های اصلی عرفان اسلامی را می توان در تعالیم قرآنی، سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)، و زهدگرایی آغازین اسلام جستجو کرد. همچنین، تأثیراتی از فرهنگ های دیگر (نظیر یونانی و هندی) در شکل گیری برخی جنبه های آن قابل انکار نیست، اما اصالت آن در بستر اسلامی است. استاد مطهری مروری کوتاه بر ادوار تاریخی عرفان اسلامی دارد و به ظهور عرفای برجسته ای از قرون اولیه اسلامی تا قرون متأخر اشاره می کند، بدون اینکه وارد جزئیات تاریخی شود و هدف صرفاً آشنایی اولیه با این جریان فکری است.

منازل و مقامات عارفان

سیر و سلوک عرفانی، مسیری است که عارف برای رسیدن به قرب الهی و شناخت شهودی حقیقت طی می کند. این مسیر شامل منازل و مقامات متعددی است که هر یک مرحله ای از رشد و کمال روحی عارف را نشان می دهد. مطهری به برخی از این مراحل اشاره می کند:

• توبه: بازگشت از گناهان و نادرستی ها به سوی خداوند.
• ورع: پرهیز از محرمات و شبهات.
• زهد: بی رغبتی به دنیا و متعلقات آن.
• صبر: تحمل سختی ها در راه حق.
• شکر: قدردانی از نعمات الهی.
• توکل: اعتماد و تکیه کامل بر خداوند.
• رضا: خشنودی از تقدیر الهی.
• محبت: اوج عشق به خداوند.
• معرفت: شناخت عمیق و شهودی خداوند.
• فنا: محو شدن اراده و هستی انسان در اراده و هستی حق تعالی.

این منازل، راهی برای تزکیه نفس و گام برداشتن در طریق معرفت الهی هستند.

اصطلاحات کلیدی عرفانی

عرفان دارای اصطلاحات خاص خود است که فهم آن ها برای ورود به این حوزه ضروری است. استاد مطهری به اختصار برخی از آن ها را توضیح می دهد:

• وقت: زمان حال عارف، که در آن حضور قلب و توجه به حق دارد.
• حال و مقام: حال پدیده ای موقتی و از سوی خداست، در حالی که مقام دستاوردی است که عارف با تلاش خود به دست می آورد و پایدار است.
• قبض و بسط: قبض حالتی از دلتنگی و انقباض روحی است و بسط حالتی از شادمانی و انبساط قلبی.
• جمع و فرق: جمع حالتی است که عارف تنها حق را می بیند و فرق حالتی که کثرات را در عین وحدت مشاهده می کند.
• غیبت و حضور: غیبت از خود و خلق و حضور نزد حق.
• ذوق: اولین تجربه شهودی از حقایق.
• سکر: حالتی از بی خودی و مستی روحانی.
• محو: زوال صفات و آگاهی های بشری در مقابل حقیقت الهی.
• قلب، روح، سر: مراتب مختلف وجود باطنی انسان که در عرفان مورد بررسی قرار می گیرند.

تفاوت دیدگاه عارف و فیلسوف

یکی از مهم ترین مباحثی که مطهری در این بخش به آن می پردازد، تمایز میان روش و هدف عارف و فیلسوف است. فیلسوف با عقل و استدلال به فهم جهان و هستی می پردازد و هدفش دستیابی به تصویری صحیح و منطقی از واقعیت است. از دیدگاه فیلسوف، کمال انسان در ادراک عقلی هرچه بیشتر و دقیق تر جهان است. در مقابل، عارف به دنبال فهم عقلی نیست، بلکه هدفش رسیدن به کنه و حقیقت هستی از طریق شهود و وصل قلبی است. کمال انسان از دیدگاه عارف، فانی شدن در حق و رسیدن به قرب الهی از طریق سیر و سلوک معنوی است. این تفاوت در مبنا و روش، دو مسیر متفاوت اما گاه هم سو را در شناخت حقیقت پیش روی انسان قرار می دهد.

بخش سوم: حکمت عملی؛ راهنمای زندگی اخلاقی

حکمت عملی شاخه ای از حکمت است که به «چگونه زیستن» و دستیابی به سعادت از طریق تنظیم قوای درونی و اعمال بیرونی انسان می پردازد. استاد مطهری در این بخش، حکمت را به دو دسته نظری و عملی تفکیک می کند. حکمت نظری به هست ها و آنچه هست (مانند فلسفه الهی و طبیعی) می پردازد، در حالی که حکمت عملی به بایدها و آنچه باید باشد (مانند اخلاق، تدبیر منزل و سیاست مدن) مربوط است.

علم اخلاق و اهمیت آن

علم اخلاق، قلب حکمت عملی است و به بررسی فضائل و رذائل انسانی، و نحوه دستیابی به فضائل و دوری از رذائل می پردازد. مطهری بر اهمیت بنیادین اخلاق در سعادت فردی و اجتماعی انسان تأکید می کند. او نشان می دهد که اخلاق، تنها مجموعه ای از توصیه ها نیست، بلکه علمی است که به تبیین اصول و مبانی رفتار صحیح انسان می پردازد و راه رسیدن به کمال انسانی را هموار می کند.

در این بخش، یکی از مسائل محوری، بحث از معیار درستی و نادرستی در اخلاق است. آیا ارزش های اخلاقی مطلق و ذاتی هستند یا نسبی و وضعی؟ آیا حسن و قبح امور عقلی است یا شرعی؟ مطهری دیدگاه های مختلف را در این زمینه مطرح می کند و به نقد و بررسی آن ها می پردازد. او معتقد است که برخی از ارزش های اخلاقی دارای ریشه های عقلی و فطری هستند و انسان با عقل سلیم خود می تواند به درستی و نادرستی برخی اعمال پی ببرد.

نظریات اخلاقی برجسته

برای جامعیت بخشیدن به بحث، استاد مطهری به معرفی خلاصه ای از دیدگاه های متفکران بزرگ در حوزه اخلاق می پردازد:

افلاطون و ارسطو: اخلاق فضیلت مدار

افلاطون فضایل را با قوای نفس (حکمت برای قوه عاقله، شجاعت برای قوه غضبیه و عفت برای قوه شهویه) مرتبط می دانست و هماهنگی این سه را به «عدالت» تعبیر می کرد. ارسطو نیز بر فضیلت به عنوان «حد وسط» میان دو رذیله (افراط و تفریط) تأکید داشت. هر دو فیلسوف یونانی، نقش عقل در تشخیص فضایل و دستیابی به سعادت را محوری می دانستند.

مکاتب هلنیستی (کلبیون، شکاکان، اپیکوریان، رواقیان)

این مکاتب، که پس از ارسطو ظهور کردند، هر یک رویکرد متفاوتی به زندگی اخلاقی داشتند:

• کلبیون: بر زندگی ساده، بی اعتنایی به سنت ها و دوری از لذات مادی تأکید می کردند.
• شکاکان: به دلیل تردید در امکان شناخت حقیقت، بر پرهیز از قضاوت و دستیابی به آرامش روحی تأکید داشتند.
• اپیکوریان: سعادت را در لذت جویی معقول و پرهیز از رنج می دانستند، اما لذت را نه صرفاً مادی، بلکه عقلی و روحانی نیز می دانستند.
• رواقیان: بر اهمیت عقل و فضیلت، و تسلیم در برابر سرنوشت تأکید می کردند. آن ها آرامش درونی را از طریق همگامی با طبیعت و پذیرش حوادث به دست می آوردند.

نظریات جدید: اخلاق وظیفه گرا (کانت)

اشاره ای کوتاه به نظریات جدیدتر اخلاقی، مانند اخلاق وظیفه گرای ایمانوئل کانت، که بر انجام وظیفه اخلاقی صرف نظر از نتایج آن تأکید دارد، نیز در این بخش مطرح می شود. کانت معتقد بود که تنها عملی اخلاقی است که از «حسن نیت» و «تکلیف» ناشی شود، نه از تمایلات یا ترس از عواقب.

هدف حکمت عملی از نگاه مطهری

از دیدگاه استاد مطهری، هدف غایی حکمت عملی، تربیت انسان و دستیابی به کمال انسانی است. این کمال از طریق پرورش فضایل اخلاقی و تهذیب نفس حاصل می شود. او اخلاق را ابزاری برای رسیدن به سعادت حقیقی انسان می داند و بر این باور است که آموزه های اسلامی بهترین راهنمایی ها را برای زندگی اخلاقی و نیل به کمال ارائه می دهند. حکمت عملی نه تنها به فرد در خودسازی یاری می رساند، بلکه پایه های یک جامعه سالم و فضیلت مدار را نیز بنا می نهد.

اهمیت و جایگاه کلیات علوم انسانی 2 در اندیشه مطهری

کتاب «کلیات علوم انسانی ۲» نه تنها یک اثر آموزشی درخشان است، بلکه جایگاهی ویژه در تبیین و ترویج اندیشه های اسلامی شهید مطهری دارد. این اثر، در میان انبوه تألیفات عمیق و تخصصی ایشان، نقش یک دروازه ورودی را ایفا می کند و مخاطبان عام و جوان را با مباحث پیچیده علوم اسلامی آشنا می سازد. استاد مطهری با درک عمیق از نیاز نسل جدید به زبان و رویکردی نو در مواجهه با معارف دینی، این اثر را خلق کرده تا شکاف میان دانش سنتی و فهم مدرن را پر کند.

اثری راهگشا برای مبتدیان

مهم ترین ویژگی این کتاب، سادگی و روانی بی نظیر آن است که آن را به اثری بی بدیل برای مبتدیان و علاقه مندان به فلسفه و علوم اسلامی تبدیل کرده است. در بسیاری از متون تخصصی، اصطلاحات و مباحث به گونه ای مطرح می شوند که تنها برای متخصصین قابل فهم است، اما مطهری در این کتاب، با شرح و توضیح واژگان کلیدی و دسته بندی منظم مطالب، فهم عمیق ترین مباحث کلامی، عرفانی و اخلاقی را برای عموم ممکن ساخته است. این رویکرد، دغدغه اصلی استاد برای نزدیک ساختن نسل جوان به سرچشمه های اصیل معارف اسلامی را منعکس می کند.

پاسخگویی به نیاز نسل جوان

شهید مطهری، به عنوان یکی از پیشگامان ارتباط میان حوزه های علمیه و دانشگاه ها، به خوبی معضل دوری نسل جوان از معارف اسلامی را درک کرده بود. «کلیات علوم انسانی ۲» یکی از پاسخ های عملی ایشان به این دغدغه است. استاد با استفاده از «زبان زمان خویش» و فهم «حال و هوای روزگار نسل جوان»، مفاهیم را به گونه ای تبیین می کند که نه تنها برای آن ها قابل فهم باشد، بلکه جذابیت لازم برای مطالعه بیشتر و تعمیق در این حوزه ها را نیز ایجاد کند. این اثر نشان می دهد که چگونه می توان با حفظ اعتبار علمی و محتوای عمیق، مباحث را برای مخاطب عمومی قابل دسترس ساخت.

جامعیت در عین اختصار

یکی دیگر از نقاط قوت بارز این کتاب، جامعیت آن در عین اختصار است. در حجم نسبتاً کمی، مطهری توانسته است به سه حوزه بسیار گسترده و عمیق کلام، عرفان و حکمت عملی بپردازد و مهم ترین مبانی و مکاتب هر یک را معرفی کند. این جامعیت، به خواننده یک دید کلی و منظومه وار از این علوم می دهد که برای ادامه مطالعات تخصصی، بسیار ارزشمند است. این کتاب، بدون ورود به براهین پیچیده و استدلالات طولانی فلسفی، خواننده را با طعم و روح این مباحث آشنا می کند و او را برای ورود به آثار عمیق تر آماده می سازد.

«کلیات علوم انسانی ۲» استاد مطهری، با زبانی ساده و ساختاری علمی، نه تنها مبانی کلام، عرفان و اخلاق را تبیین می کند، بلکه راه را برای نسل جوان به سوی فهم عمیق تر معارف اسلامی هموار می سازد.

میراث ماندگار

کتاب «کلیات علوم انسانی ۲» بخشی از میراث فکری ماندگار استاد شهید مطهری است. این اثر نه تنها در زمان خود راهگشا بود، بلکه همچنان به عنوان یک منبع معتبر و قابل اعتماد برای آشنایی اولیه با مبانی علوم اسلامی مورد استفاده قرار می گیرد. توانایی مطهری در ارائه مفاهیم پیچیده به زبانی قابل فهم، از او متفکری ساخته که آثارش پس از سال ها همچنان طراوت و کاربرد خود را حفظ کرده اند. این کتاب به ترویج اندیشه های اسلامی و فهم عمیق تر دین کمک شایانی کرده و همواره به عنوان اثری ابتکاری و راه گشا شناخته می شود.

نتیجه گیری: چرا مطالعه این کتاب (یا خلاصه ی آن) ضروری است؟

کتاب «کلیات علوم انسانی ۲ (کلام، عرفان، حکمت عملی)» اثر استاد شهید مرتضی مطهری، بی شک یکی از ارزشمندترین منابع برای هر فردی است که به دنبال فهم پایه های اندیشه اسلامی و ابعاد اعتقادی، شهودی و اخلاقی آن است. این کتاب، با رویکردی آموزشی و زبانی شیوا، مفاهیم پیچیده کلامی، عرفانی و حکمت عملی را به گونه ای تبیین می کند که برای دانشجویان، پژوهشگران و حتی مخاطبان عمومی قابل فهم و جذاب باشد.

مطالعه این خلاصه، اولین گام مؤثر برای آشنایی سریع با محتوای این اثر سترگ است و می تواند دیدی کلی و عمیق از مباحث مطروحه به دست دهد. این مقاله به شما کمک می کند تا با مهم ترین مکاتب کلامی، مراحل سیر و سلوک عرفانی و اصول حکمت عملی از دیدگاه استاد مطهری آشنا شوید. با این حال، برای درک عمیق تر و جامع تر اندیشه های این متفکر بزرگ، مطالعه اصل کتاب کلیات علوم انسانی ۲ اکیداً توصیه می شود. این اثر، نه تنها دانش شما را غنا می بخشد، بلکه مسیری روشن برای تعمق در معارف اسلامی را پیش روی شما می گشاید و درک شما را از کلیات علوم انسانی در بستر فرهنگ اسلامی به طور چشمگیری ارتقا می دهد.