نحوه اجرای میلگرد بستر در اسکلت بتنی

اجرای صحیح میلگرد بستر یکی از جزئیات حیاتی در ساخت دیوارهای بنایی به خصوص در سازه های با اسکلت بتنی است. این المان تقویتی که در بندهای افقی ملات دیوار قرار می گیرد نقش بسزایی در افزایش مقاومت و پایداری دیوار در برابر بارهای جانبی مانند باد و زلزله ایفا می کند. درک دقیق نحوه اجرا رعایت استانداردها و توجه به جزئیات فنی تضمین کننده عملکرد مطلوب دیوار و یکپارچگی آن با سازه اصلی است. این راهنمای جامع با تکیه بر اصول مهندسی و مقررات ملی ساختمان ایران به شما کمک می کند تا تمامی مراحل اجرای میلگرد بستر در اسکلت های بتنی را به درستی فرا گیرید.

هدف از این مقاله ارائه اطلاعات تخصصی و کاربردی برای مهندسین ناظر مجریان ساختمان و کارفرمایان است تا با شناخت کامل انواع میلگرد بستر الزامات استانداردها مصالح و ابزار مورد نیاز و مراحل گام به گام اجرا بتوانند این جزء مهم سازه ای را با بالاترین کیفیت پیاده سازی کنند. اهمیت این موضوع در کاهش خسارات ناشی از زلزله و افزایش عمر مفید ساختمان بر کسی پوشیده نیست و توجه به آن سرمایه گذاری در ایمنی و دوام سازه محسوب می شود.

میلگرد بستر چیست و چرا در اسکلت بتنی اهمیت دارد؟

میلگرد بستر که به آن وال وایر (Wall Wire) نیز گفته می شود نوعی آرماتور تقویتی است که به صورت آماده و با اشکال مشخص (معمولاً نردبانی یا خرپایی) در کارخانه تولید می شود. این محصول در بندهای افقی ملات دیوارهای بنایی قرار داده می شود و وظیفه اصلی آن افزایش مقاومت کششی و برشی دیوار در راستای افقی است. استفاده از میلگرد بستر به توزیع بهتر تنش ها در دیوار کمک کرده و از تمرکز تنش در نقاط ضعف جلوگیری می کند.

در سازه های با اسکلت بتنی دیوارهای بنایی (اعم از آجری بلوک سیمانی یا سفالی) معمولاً به عنوان دیوارهای غیرسازه ای یا میانقاب شناخته می شوند. با این حال این دیوارها در هنگام زلزله یا بارهای جانبی شدید تحت اثر تغییر شکل سازه اصلی قرار گرفته و نیروهای قابل توجهی به آن ها وارد می شود. بدون تقویت مناسب این دیوارها مستعد ترک خوردگی تخریب و حتی فروریختن هستند که می تواند منجر به خسارات مالی و جانی شود.

میلگرد بستر با ایجاد یک شبکه فولادی در دل دیوار به آن انسجام می بخشد و مقاومت آن را در برابر نیروهای جانبی افزایش می دهد. این تقویت به ویژه در کنترل ترک های ناشی از جمع شدگی تغییرات دما و تغییر شکل های سازه اصلی بسیار مؤثر است. همچنین استفاده از میلگرد بستر در اتصال دیوار به ستون ها و تیرهای بتنی به ایجاد یکپارچگی بین دیوار و اسکلت کمک کرده و عملکرد لرزه ای مجموعه را بهبود می بخشد. این نقش حیاتی اهمیت اجرای صحیح و مطابق با استاندارد میلگرد بستر را در سازه های بتنی دوچندان می کند.

انواع میلگرد بستر مورد استفاده

میلگرد بستر عمدتاً در دو شکل رایج تولید و عرضه می شود که هر یک ویژگی های خاص خود را دارند و انتخاب نوع آن ممکن است به نوع دیوار ضخامت بند ملات و الزامات طراحی بستگی داشته باشد:

• میلگرد بستر نردبانی (Ladder Type): این نوع از دو مفتول طولی موازی تشکیل شده که توسط مفتول های عرضی به صورت عمود و با فواصل مشخص به یکدیگر متصل شده اند. ظاهر آن شبیه به نردبان است. این نوع رایج تر بوده و نصب آن نسبتاً آسان است.
• میلگرد بستر خرپایی (Truss Type): این نوع نیز از دو مفتول طولی موازی تشکیل شده اما مفتول های عرضی به صورت مورب بین دو مفتول طولی قرار گرفته و شکلی شبیه به خرپا ایجاد می کنند. این ساختار ممکن است مقاومت بیشتری در برابر بارهای برشی ایجاد کند اما نصب آن ممکن است کمی دشوارتر از نوع نردبانی باشد.

هر دو نوع معمولاً از مفتول های فولادی گالوانیزه یا فولاد ضد زنگ ساخته می شوند تا در برابر رطوبت و خوردگی در محیط قلیایی ملات مقاوم باشند. قطر مفتول های طولی و عرضی بر اساس محاسبات سازه ای و الزامات استانداردها تعیین می شود اما معمولاً از قطرهای 4 یا 5 میلی متر استفاده می گردد. انتخاب نوع و قطر مناسب باید بر اساس نقشه های اجرایی و مشخصات فنی پروژه صورت پذیرد.

استانداردها و مقررات مربوط به میلگرد بستر در ایران

اجرای میلگرد بستر در ایران تحت پوشش و نظارت مقررات ملی ساختمان قرار دارد. مهم ترین مباحثی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به این موضوع مرتبط هستند شامل موارد زیر است:

• مبحث 8 (طرح و اجرای ساختمان های با مصالح بنایی): این مبحث به طور خاص به طراحی و اجرای دیوارهای بنایی شامل الزامات مربوط به تسلیح دیوارها با میلگرد بستر می پردازد. جزئیات مربوط به فواصل قرارگیری میلگرد بستر در ارتفاع طول همپوشانی نحوه اتصال به سازه و بازشوها در این مبحث ارائه شده است.
• مبحث 9 (طرح و اجرای ساختمان های بتن آرمه): اگرچه این مبحث عمدتاً به سازه بتنی می پردازد اما نحوه اتصال دیوارهای بنایی به اسکلت بتنی و جزئیات مربوط به این اتصالات که میلگرد بستر نیز بخشی از آن است می تواند مرتبط باشد.
• مبحث 10 (طرح و اجرای ساختمان های فولادی): مشابه مبحث 9 در صورت اتصال دیوارهای بنایی به اسکلت فولادی جزئیات اتصال که ممکن است شامل میلگرد بستر باشد مرتبط خواهد بود.
• مبحث 11 (صنعتی سازی ساختمان): در صورت استفاده از سیستم های نوین ساخت و ساز که شامل دیوارهای بنایی مسلح باشد این مبحث نیز می تواند دارای الزامات مرتبط باشد.

علاوه بر مقررات ملی ساختمان استانداردهای ملی مربوط به تولید میلگرد بستر و مفتول های فولادی نیز باید رعایت شوند. استفاده از میلگرد بستر با کیفیت و مطابق با استانداردهای مربوط به مقاومت و پوشش گالوانیزه یا ضد زنگ برای اطمینان از عملکرد درازمدت آن ضروری است. مهندسین ناظر و مجریان موظفند از انطباق مشخصات میلگرد بستر مورد استفاده با نقشه ها مشخصات فنی و الزامات مبحث 8 مقررات ملی ساختمان اطمینان حاصل کنند.

مصالح و ابزار مورد نیاز برای اجرای میلگرد بستر

برای اجرای صحیح و کارآمد میلگرد بستر نیاز به مجموعه ای از مصالح و ابزار تخصصی وجود دارد. فراهم کردن این موارد پیش از شروع کار سرعت و کیفیت اجرا را تضمین می کند:

• میلگرد بستر: شاخه های میلگرد بستر آماده (نردبانی یا خرپایی) با قطر و طول های مشخص شده در نقشه های اجرایی و مطابق با استانداردها.
• اتصالات و گیره ها: انواع گیره های اتصال دهنده میلگرد بستر به ستون ها و تیرهای بتنی (مانند گیره های دم چلچله ای شاخک های انتظار بست های اتصال).
• ملات بنایی: ملات ماسه سیمان یا ملات های بنایی آماده با نسبت اختلاط و مقاومت مناسب که در بندهای افقی دیوار استفاده می شود. کیفیت ملات در چسبندگی و عملکرد میلگرد بستر بسیار مهم است.
• بلوک یا آجر بنایی: مصالح اصلی دیوار که میلگرد بستر در بندهای افقی آن قرار می گیرد.
• ابزار برش: دستگاه فرز یا قیچی میلگرد برای برش شاخه های میلگرد بستر به طول مورد نیاز.
• ماله و کمچه: برای پهن کردن و تسطیح ملات.
• تراز بنایی: برای اطمینان از افقی بودن بندهای ملات و تراز بودن دیوار.
• متر نواری: برای اندازه گیری طول ها فواصل و محل قرارگیری میلگرد بستر.
• شاقول: برای کنترل قائم بودن دیوار.
• دستکش و عینک ایمنی: تجهیزات حفاظت فردی برای کارگران.
• سطل و استانبولی: برای تهیه و حمل ملات.

انتخاب مصالح با کیفیت و استفاده از ابزار مناسب نه تنها فرآیند اجرا را تسهیل می کند بلکه در دوام و عملکرد نهایی دیوار نیز نقش حیاتی دارد. اطمینان از تازگی سیمان و ماسه تمیز در تهیه ملات و استفاده از میلگرد بستر گالوانیزه برای جلوگیری از خوردگی از نکات مهم در بخش مصالح است.

مراحل گام به گام اجرای میلگرد بستر در اسکلت بتنی

اجرای میلگرد بستر یک فرآیند مرحله ای است که نیازمند دقت در هر گام است. مراحل اصلی این فرآیند در دیوارهای بنایی متصل به اسکلت بتنی به شرح زیر است:

آماده سازی سطح و کنترل ابعاد

اولین گام آماده سازی سطح زیرین دیوار (معمولاً روی فونداسیون تیر یا سقف بتنی) است. سطح باید تمیز عاری از هرگونه نخاله یا آلودگی باشد. همچنین کنترل ابعاد دیوار بر اساس نقشه های اجرایی و علامت گذاری محل دقیق دیوار و بازشوها ضروری است. اطمینان از تراز بودن سطح شروع کار برای اجرای منظم و صحیح ردیف های بعدی بلوک یا آجر و بندهای ملات اهمیت دارد.

برش و آماده سازی شاخه های میلگرد بستر

شاخه های میلگرد بستر معمولاً در طول های استاندارد تولید می شوند. برای استفاده در طول های مختلف دیوار باید آن ها را به اندازه مورد نیاز برش داد. برش باید با استفاده از ابزار مناسب (مانند فرز با صفحه برش فلز یا قیچی میلگرد) انجام شود. مهم است که انتهای برش خورده عاری از پلیسه باشد. تعداد شاخه های مورد نیاز برای هر ردیف و هر طول دیوار باید از قبل محاسبه و آماده سازی شود.

قرار دادن میلگرد بستر در بند افقی ملات

پس از چیدن یک ردیف از بلوک یا آجر یک لایه ملات با ضخامت یکنواخت بر روی آن پهن می شود. ضخامت این بند ملات باید به گونه ای باشد که امکان قرارگیری میلگرد بستر و ایجاد پوشش کافی ملات در بالا و پایین آن فراهم شود. میلگرد بستر در حالی که ملات هنوز تازه است در مرکز بند افقی ملات قرار داده می شود. باید دقت شود که میلگرد بستر کاملاً در ملات فرو رود و تماس کامل با آن داشته باشد.

اتصالات و همپوشانی (Overlap)

اگر طول دیوار بیش از طول یک شاخه میلگرد بستر باشد نیاز به همپوشانی دو شاخه مجاور است. طول همپوشانی باید مطابق با الزامات مبحث 8 مقررات ملی ساختمان باشد که معمولاً حداقل 25 تا 30 سانتی متر است. دو شاخه میلگرد بستر باید در کنار یکدیگر قرار گرفته و توسط مفتول نازک به هم بسته شوند تا در حین اجرا جابجا نشوند. در گوشه ها و محل تقاطع دیوارها نیز باید اتصال و همپوشانی مناسب بین میلگردهای بستر دیوارهای متقاطع ایجاد شود تا شبکه تقویتی پیوسته باشد.

اتصال میلگرد بستر به سازه بتنی (ستون ها و تیرها)

یکی از مهم ترین مراحل اتصال میلگرد بستر به ستون ها و تیرهای بتنی است. این اتصال برای انتقال نیروهای جانبی از دیوار به اسکلت و جلوگیری از تخریب مجزای دیوار در حین زلزله ضروری است. روش های رایج اتصال عبارتند از:

• استفاده از گیره دم چلچله ای (Dovetail Anchor): این گیره ها پیش از بتن ریزی در قالب ستون یا تیر بتنی نصب می شوند. پس از گیرش بتن شیاری در سطح بتن ایجاد می شود که گیره دم چلچله ای در آن قرار دارد. میلگرد بستر با استفاده از یک قطعه اتصال دهنده به این گیره متصل می شود.
• استفاده از شاخک های انتظار: میلگردهای کوچکی (شاخک) پیش از بتن ریزی ستون یا تیر در محل اتصال دیوار پیش بینی و در بتن مهار می شوند. میلگرد بستر به این شاخک ها بسته می شود.
• استفاده از بست های اتصال: بست های فلزی خاصی وجود دارند که به سازه بتنی متصل شده و میلگرد بستر به آن ها بسته می شود.

نحوه و جزئیات این اتصالات باید دقیقاً مطابق با نقشه های اجرایی و الزامات مبحث 8 مقررات ملی ساختمان باشد. این اتصالات باید در فواصل عمودی مشخص (معمولاً در هر ردیف میلگرد بستر) اجرا شوند.

پوشاندن میلگرد بستر با ملات

پس از قرار دادن میلگرد بستر و انجام اتصالات لازم ردیف بعدی بلوک یا آجر چیده می شود و بند افقی ملات بالای میلگرد بستر اجرا می گردد. ضروری است که میلگرد بستر کاملاً در ملات غرق شده و پوشش کافی ملات (حداقل 1.5 سانتی متر در بالا و پایین) را داشته باشد تا از خوردگی محافظت شده و به خوبی با ملات درگیر شود. تسطیح نهایی بند ملات پس از چیدن ردیف بلوک مرحله پایانی قرارگیری میلگرد بستر در آن ردیف است.

نکات کلیدی و اشتباهات رایج در اجرای میلگرد بستر

رعایت نکات زیر و پرهیز از اشتباهات رایج کلید اجرای موفق میلگرد بستر است.

• عدم رعایت پوشش کافی ملات: این اشتباه باعث خوردگی میلگرد بستر و کاهش عملکرد آن می شود. حداقل 1.5 سانتی متر پوشش ملات در بالا و پایین میلگرد ضروری است.
• استفاده از میلگرد بستر نامناسب: استفاده از میلگرد بستر با قطر یا نوع نامناسب (غیر گالوانیزه یا بدون پوشش ضد زنگ) یا استفاده از میلگرد معمولی به جای میلگرد بستر آماده عملکرد آن را مختل می کند.
• عدم رعایت طول همپوشانی: همپوشانی ناکافی در محل اتصال دو شاخه میلگرد بستر باعث ضعف در آن نقطه می شود. طول همپوشانی باید طبق استاندارد رعایت گردد.
• عدم اتصال صحیح به سازه بتنی: عدم اجرای اتصالات لازم یا اجرای نادرست آن ها به ستون و تیر باعث می شود دیوار به صورت مستقل از سازه عمل کرده و در برابر زلزله آسیب پذیر باشد.
• عدم پیوستگی میلگرد بستر: قطع کردن میلگرد بستر در محل بازشوها بدون پیش بینی تقویت مناسب در اطراف بازشو یا عدم اتصال مناسب در گوشه ها باعث ایجاد نقاط ضعف در دیوار می شود.
• اجرای میلگرد بستر در فواصل نامناسب: فواصل عمودی میلگرد بستر باید مطابق با محاسبات یا حداقل الزامات مبحث 8 (معمولاً هر 40 سانتی متر) باشد. اجرای با فواصل زیادتر اثربخشی آن را کاهش می دهد.
• استفاده از ملات نامناسب: ملاتی که مقاومت کافی ندارد یا نسبت اختلاط آن صحیح نیست نمی تواند به خوبی با میلگرد بستر درگیر شده و انتقال تنش را انجام دهد.
• عدم تمیزکاری میلگرد بستر: وجود گل روغن یا زنگ شدید بر روی میلگرد بستر چسبندگی آن را با ملات کاهش می دهد.

توجه به این نکات و نظارت دقیق بر فرآیند اجرا توسط مهندس ناظر از بروز مشکلات جدی در آینده جلوگیری می کند.

کنترل کیفیت و بازرسی اجرای میلگرد بستر

کنترل کیفیت در هر مرحله از اجرای میلگرد بستر ضروری است. مهندس ناظر و عوامل اجرایی باید موارد زیر را بررسی و کنترل کنند:

• کنترل مشخصات میلگرد بستر: اطمینان از نوع (نردبانی/خرپایی) قطر مفتول ها جنس (گالوانیزه/ضد زنگ) و ابعاد کلی میلگرد بستر خریداری شده با مشخصات فنی پروژه و الزامات استانداردها.
• کنترل کیفیت ملات: بررسی نسبت اختلاط ملات کیفیت مصالح (سیمان ماسه آب) و مقاومت فشاری ملات (در صورت نیاز به آزمایش).
• کنترل فواصل عمودی: بررسی اینکه میلگرد بستر در فواصل عمودی مشخص شده در نقشه ها (مثلاً هر دو ردیف بلوک یا هر 40 سانتی متر) اجرا شده باشد.
• کنترل محل قرارگیری در بند ملات: اطمینان از اینکه میلگرد بستر در مرکز بند ملات قرار گرفته و پوشش کافی ملات در بالا و پایین آن رعایت شده است.
• کنترل طول همپوشانی: بررسی طول همپوشانی دو شاخه میلگرد بستر در محل اتصال آن ها.
• کنترل اتصالات به سازه بتنی: بررسی نوع اتصال (گیره شاخک بست) تعداد و نحوه اجرای صحیح اتصالات میلگرد بستر به ستون ها و تیرهای بتنی مطابق با نقشه ها.
• کنترل پیوستگی: اطمینان از پیوستگی میلگرد بستر در گوشه ها و تقاطع دیوارها.
• کنترل اجرای اطراف بازشوها: بررسی اجرای تقویت های لازم با میلگرد بستر در بالا پایین و کناره های بازشوها.

مستندسازی فرآیند بازرسی و تهیه گزارش های لازم بخشی از فرآیند کنترل کیفیت است. هرگونه عدم تطابق با مشخصات باید به سرعت گزارش و اصلاح شود.

مزایا و محدودیت های استفاده از میلگرد بستر

استفاده از میلگرد بستر در دیوارهای بنایی دارای مزایا و محدودیت هایی است که در جدول زیر خلاصه شده است:

مزایا	محدودیت ها
افزایش قابل توجه مقاومت دیوار در برابر نیروهای جانبی (زلزله باد).	نیاز به دقت بالا در اجرا و رعایت جزئیات فنی.
کاهش و کنترل ترک های ناشی از جمع شدگی تغییرات دما و نشست های کوچک.	هزینه اولیه بیشتر نسبت به دیوارهای بنایی فاقد تسلیح.
ایجاد یکپارچگی بیشتر بین دیوار و سازه اصلی (در صورت اتصال صحیح).	نیاز به نیروی کار آموزش دیده و آشنا با روش های اجرای صحیح.
افزایش شکل پذیری دیوار در هنگام زلزله.	حساسیت به خوردگی در صورت عدم استفاده از نوع گالوانیزه یا پوشش ناکافی ملات.
نصب نسبتاً آسان و سریع نسبت به روش های سنتی تسلیح دیوار.	نیاز به هماهنگی دقیق با سایر جزئیات سازه (مانند محل اتصالات به ستون و تیر).

با وجود محدودیت ها مزایای استفاده از میلگرد بستر به ویژه در مناطق لرزه خیز اهمیت به کارگیری صحیح آن را توجیه می کند و به عنوان یک روش مؤثر برای افزایش ایمنی و دوام ساختمان شناخته می شود.

سوال: میلگرد بستر در کدام بندهای افقی دیوار باید اجرا شود؟

پاسخ: طبق مبحث 8 مقررات ملی ساختمان میلگرد بستر باید در فواصل عمودی مشخص (معمولاً هر 40 سانتی متر یا در ردیف های خاص) و در تمامی بندهای افقی نزدیک بازشوها و بالای دیوار اجرا شود.

سوال: حداقل پوشش ملات برای میلگرد بستر چقدر است؟

پاسخ: حداقل پوشش ملات در بالا و پایین میلگرد بستر برای محافظت در برابر خوردگی و اطمینان از عملکرد صحیح آن باید حداقل 1.5 سانتی متر باشد.

سوال: آیا می توان از میلگرد معمولی به جای میلگرد بستر آماده استفاده کرد؟

پاسخ: خیر میلگرد بستر آماده دارای شکل و ابعاد استاندارد (مانند نوع نردبانی یا خرپایی) است که برای قرارگیری صحیح در بند ملات و ایجاد اتصال مناسب طراحی شده. استفاده از میلگرد معمولی توصیه نمی شود و مطابق استاندارد نیست.

سوال: نحوه اتصال میلگرد بستر به ستون بتنی چگونه است؟

پاسخ: اتصال به ستون بتنی معمولاً با استفاده از گیره های مخصوص (مانند گیره دم چلچله ای) یا شاخک های انتظار صورت می گیرد تا یکپارچگی سازه ای بین دیوار و اسکلت بتنی ایجاد شود.

سوال: هدف اصلی استفاده از میلگرد بستر در دیوارهای غیرسازه ای چیست؟

پاسخ: هدف اصلی افزایش مقاومت دیوار در برابر نیروهای جانبی (مانند زلزله و باد) کنترل ترک های ناشی از جمع شدگی و حرارت و ایجاد یکپارچگی بیشتر در دیوار است.

سوال: آیا میلگرد بستر در تمام انواع دیوارها کاربرد دارد؟

پاسخ: میلگرد بستر عمدتاً در دیوارهای بنایی (آجری بلوک سیمانی سفالی) استفاده می شود. کاربرد آن در دیوارهای برشی بتنی یا دیوارهای پیش ساخته متفاوت است.

سوال: آیا استفاده از میلگرد بستر جایگزین کلاف های افقی و قائم بتنی است؟

پاسخ: خیر میلگرد بستر یک روش تسلیح داخل بند ملات است و جایگزین کلاف های بتنی (شناژهای افقی و قائم) که برای مهار دیوار و انتقال بار به فونداسیون و سازه اصلی ضروری هستند نمی شود. این دو مکمل یکدیگرند.

سوال: در چه ارتفاعی از دیوار باید اولین ردیف میلگرد بستر قرار گیرد؟

پاسخ: اولین ردیف میلگرد بستر معمولاً در اولین بند افقی ملات روی ردیف اول بلوک یا آجر (بالای رج شروع) و سپس در فواصل مشخص شده در نقشه یا استاندارد (مثلاً هر 40 سانتی متر) اجرا می شود.

سوال: آیا میلگرد بستر باید حتماً گالوانیزه باشد؟

پاسخ: طبق مبحث 8 میلگرد بستر باید در برابر خوردگی محافظت شود. استفاده از میلگرد بستر گالوانیزه یا فولاد ضد زنگ رایج ترین روش برای اطمینان از این موضوع است به خصوص در محیط های مرطوب.

سوال: چگونه می توان از کیفیت اجرای میلگرد بستر اطمینان حاصل کرد؟

پاسخ: اطمینان از کیفیت اجرا نیازمند نظارت دقیق مهندس ناظر بر تمامی مراحل شامل کنترل مصالح فواصل اجرا طول همپوشانی نحوه اتصالات به سازه و پوشش ملات است.