رازآلودترین شهر ایران کجاست؟ – ایواره

به گزارش ایواره اطلاعات نوشت: دشت جیرفت در حاشیه رود ۴۰۰ کیلومتری هلیل رود در جنوب استان کرمان یکی از پهناورترین محوطه های باستان شناسی در ایران است. سیدسجادی باستان شناسی که در نتیجه کوشش هایش در شهرسوخته در سیستان و بلوچستان این تمدن ثبت جهانی شد می گوید که در سال ۱۳۶۳ خورشیدی ۴۲ محوطه پیش از تاریخ را در دشت جیرفت در حاشیه هلیل رود شناسایی کرده است.

لباس محلی بر تن دارد شلواری گشاد و پارچه ای که تمام سر و گردنش را با آن پوشانده. زیر آفتاب گرم پاییزی بر بلندای تپه ای باشکوه و رازآلود نشسته است. چکشی کوچک و نوک تیز در دست راست دارد و بیلچه ای کوچک در دست دیگر. با  چکش آرام آرام و پشت هم بر توده محکم خاک ضربه می زند ذرات خاک که از هم جدا شد با بیلچه آن را صاف می کند و وجب به وجب جلو می رود. می گوید: «۲۰ سال است در کنارصندل کاوشگری می کنم. باید در محدوده ای که آقای دکتر مشخص کرده خیلی آرام به خاک ضربه بزنیم و اگر سفالی یا چیز دیگری پیدا کردیم آن را در ظرفی که کنارمان هست بگذاریم.»

می پرسم: از صبح تا حالا چیز خاصی از زیر خاک در آورده ای؟ پاسخ می دهد: «فقط سفال» و بلافاصله زمانی را به یاد می آورد که هیأت کاوش های باستان شناسی کُنارصندل جیرفت به سرپرستی دکتر یوسف مجیدزاده پیکره ای بزرگ را از دل این تپه باستانی بیرون کشیدند. او هم آنجا بود. با شوق از آن لحظه می گوید و این که چقدر همه با دیدن پیکره خوشحال شدند.

کاوشگری نامی است که این مرد میانسال جیرفتی بر کاری که انجام می دهد گذاشته است. او و جمع دیگری از مردان محلی چند روزی است که یک گروه ۲۰ نفره از متخصصان باستان شناس و معمار و مردم شناس را تحت سرپرستی دکتر سیدمنصور سیدسجادی همراهی می کنند. فصل جدید کاوش ها از بیستم آبان ماه شروع شده و قرار است ۴۵ روز ادامه پیدا کند.

کنارصندل معروف ترین و در عین حال رازآلودترین محوطه دشت جیرفت تا به امروز است. باستان شناسان کنارصندل را یکی از قدیمی ترین و معدود آثار شهرنشینی در تاریخ دنیا معرفی می کنند. 

نخستین بار وقوع سیلاب در اوایل دهه هشتاد خورشیدی بود که یک لایه از غبار تاریخ را از چهره این تمدن کنار زد. یکی از بدترین خاطرات تاریخ جیرفت غارت اشیای فراوانی است که در آن زمان از گورستان ها و دیگر سایت های باستانی این منطقه صورت گرفت. 

مدتی بعد دکتر مجیدزاده و تیمش به جیرفت آمدند و کاوش ها را آغاز کردند. در جریان این کاوش ها مجیدزاده نظریه معروف خود را بیان کرد این که کنارصندل جیرفت احتمالا همان تمدن گمشده اَرَتَ یا کهن ترین تمدن شرق است. 

پس از آن اما گروه مجیدزاده چندان مجالی نیافت تا کار خود را برای ردّ یا اثبات این نظریه ادامه بدهد. کاوش ها از حدود سال ۱۳۸۷ خورشیدی متوقف شد و مجیدزاده جیرفت را ترک کرد. ۱۶ سال بعد و از دی ماه سال ۱۴۰۲ خورشیدی باری دیگر باستان شناسان به کنارصندل آمدند اما این بار با سرپرستی دکتر سیدسجادی؛ باستان شناسی که مجیدزاده در نامه ای به پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور او را مناسب ترین پژوهشگر و باستان شناس برای این کار نامیده است.

این هیأت باستان شناسی در فصل گذشته کار کاوش انجام ندادند چرا که هم پیکره معروف و هم بقایای معماری که در جریان کاوش های مجیدزاده و همراهانش بیرون آمده بود تحت تأثیر عوامل محیطی مثل آفتاب و باد و باران تخریب شده و نیاز جدی به مرمت داشتند. از این رو تا بهار امسال اقدامات این گروه به مرمت و ساماندهی اوضاع و احوال کنارصندل محدود شد.

تابستان که رسید باستان شناسان کنارصندل را ترک کردند و منتظر مجوز جدید پژوهشگاه میراث فرهنگی و شروع فعالیت ها از مهرماه امسال ماندند. مهرماه آمد و رفت و خبری از شروع فصل جدید نشد و در حالی که امیدها رو به نومیدی گذاشته بود آبان ماه اعلام شد که سیدسجادی و هیأت همراهش به کنارصندل بازگشته اند.

در جستجوی ساختار معماری

 این روزها هرکسی که به کنارصندل سر می زند با دیدن گروه هایی که در این سو و آن سو در پیرامون تپه مشغول به کار هستند به وجد می آید. همه چشم انتظار خبرهای جدید از سوی باستان شناسان هستند. در دامنه تپه کنارصندل اطراف سیدسجادی را گرفته ایم تا بگوید در این فصل از کاوش ها در پی یافتن پاسخ چه سؤال هایی هستند.

او در پاسخ به این پرسش گزارشگر روزنامه اطلاعات می گوید: مگر سؤالات یکی دوتاست؟ و ادامه می دهد: «در این فصل از کاوش ها قصد داریم تعدادی از ساختارهای معماری را پیدا کنیم. براساس موادی که در آن پیدا می شود می توانیم بگوییم در کجای این محدوده اداره و کارگاه و صنعت و خانه مردم بوده است. پس از یافتن این ساختارها توزیع آن روی نقشه ها وضعیت شهر را نشان می دهد. همچنین به دنبال این هستیم که ببینیم آیا این شهر باستانی دیوار دفاعی یا حصار داشته یا نه.»

آن ها همچنین به دنبال چیزی هستند که می توان آن را یک گنج بزرگ نامید: آرشیو شهر. سیدسجادی در این باره می گوید: «خیلی دوست داریم آرشیو این شهر را پیدا کنیم. با پیدا کردن آرشیو بسیاری از سؤالات پاسخ داده می شود.»

«منظورتان از آرشیو شهر چیست؟» من می پرسم و این باستان شناس پاسخ می دهد: «همان طور که در دنیای امروز نهادهای گوناگون از جمله فرمانداری ها و شهرداری ها و … بخش هایی دارند که مدارک و اسناد را آنجا بایگانی می کنند در گذشته هم این طور بوده است. اگر بتوانیم به آرشیو یا همان بایگانی کنارصندل دست پیدا کنیم اتفاق بسیار مهمی است.»

رمزگشایی از الواح جیرفت

در جریان کاوش های باستان شناسی در کنارصندل جیرفت در دهه هشتاد خورشیدی تعدادی کتیبه و لوح کشف شد که بر روی آن علائمی شبیه خط وجود دارد. این لوح ها هنوز رمزگشایی نشده است اما باستان شناسان براساس شواهد موجود معتقدند جوامع ساکن در این شهر باستانی نه تنها بی سواد نبودند بلکه یکی از بنیان گذاران خط هم بوده اند. 

سیدسجادی در پاسخ به این پرسش که برای گره گشایی و ترجمه این الواح چه باید کرد می گوید: «همه دعا کنیم بتوانیم یک کتیبه دوزبانه پیدا کنیم تا براساس آن لوح های دیگر را ترجمه کنیم.»

وی در توضیح بیشتر در این باره اظهار می کند: «کتیبه ها و لوح های باستانی با خطوط و علائمی نوشته شده اند که ما به سادگی نمی توانیم بفهمیم منظور آن ها چه بوده است. کتیبه ها و نوشته های بابلی و آشوری و سومری که در بین النهرین پیدا شده براساس یک کتیبه سه زبانه داریوش بزرگ در بیستون ترجمه شد چون این کتیبه به زبان فارسی باستان عیلامی و آکدی نوشته شده است. زبان آکدی و عیلامی را هیچ کس نمی شناخت اما زبان فارسی باستان را می شناختیم. وقتی زبان فارسی باستان رمزگشایی می شود براساس آن دو خط دیگر نیز شناسایی و خوانده می شود.»

سرپرست کاوش های باستان شناسی کنارصندل جیرفت ادامه می دهد: «مشکلی که در کنارصندل داریم این است که خطی پیدا شده که تاکنون نمونه آن را نداشته ایم. اگر شانس داشته باشیم و کتیبه یک زبان مرده دیگر را هم پیدا کنیم اتفاق خوبی است؛ هنوز اما هیچ چیز مشخص نیست. در شهر باستانی «ابلا» در سوریه دیکشنری هم پیدا شده است. در دهه ۳۰ میلادی در دشت سِند خطوطی پیدا شده و ۸۰ ۹۰ سال گذشته ولی هنوز خط آن کشف نشده با وجود این که تمام این مدت دانشمندان مشغول کار در آنجا هستند. امیدواریم در کنارصندل این طور نشود و زبان شناسان و خط شناسان بتوانند آن را بخوانند. چیزی که قطعیت دارد این است که وجود این خطوط ناشناخته نشان از وجود تمدن دارد چون تمدن از خط شروع می شود.»

حیات بی وقفه

باستان شناسان در این فصل از کاوش ها هر روز از حدود ساعت ۵:۳۰ صبح به کنارصندل می آیند و تا بعدازظهر جستجوی خود را ادامه می دهند. در این فصل پنج کارگاه فعال شده است و تمرکز بیشتر بر شهر پایین است. در یک منطقه بندی ساده کنارصندل شامل دژ و شهر بالا و شهر پایین است. شهر پایین شامل مناطق مسکونی و صنعتی و به گفته سیدسجادی بخشی از آن هم به احتمال بسیار زیاد اداری بوده است.

سیدسجادی در بالای تپه همان جا که مرد کاوشگر جیرفتی مشغول کندوکاو است جبهه جنوبی دیوار دژ شهر را جستجو می کند که به احتمال زیاد محل حکمرانی یا محلی مذهبی است. 

تپه کنارصندل ارتفاع زیادی دارد. پله هایی چوبی ما را از پایین به بلندای آن می رساند. در پایین دست تپه نخلستان های سبز نشانیِ دقیق زندگیِ جاری در این دشت را می دهند. «زندگی در این دشت از زمانی که انسان در آن حضور یافته تاکنون ادامه داشته و هیچ گونه خللی و وقفه ای ایجاد نشده است» این را سیدسجادی می گوید. 

تأکید بر استمرار کاوش ها

دکتر یوسف مجیدزاده باستان شناس برجسته ای که نظریاتش درباره کنارصندل جیرفت در دهه هشتاد خورشیدی عالم گیر شد در بخشی از نامه ای که در آستانه شروع فصل جدید کاوش ها با سرپرستی دکتر سیدسجادی خطاب به رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور نوشته یادآور شده است: «همه شرق شناسان جهان این تفکر را که جیرفت و ایران براساس شواهد و مدارک باستان شناسی به دست آمده یکی از خاستگاه های تمدن بشری در عصر مفرغ است تا حدود زیادی پذیرفته اند.» 

او با تأکید بر استمرار کاوش ها ادامه داده است: «این کاوش ها بسیاری از تفکرات و نظریات مرکزیت بین النهرینی تمدن را موردسؤال قرار داده و از این نظر نقطه عطفی در باستان شناسی ایران بوده و خواهد بود.»

انتهای پیام