قفل سازی از چه زمانی متداول شد؟

چگونه قفل ها ساخته و تولید شدند؟

قُفل یا کوپله آلتی فلزی است که با آن در خانه، صندوق، قفسه، گنجه، دولابچه یا زنجیر دوچرخه و غیره را می‌بندند. قفل وسیله‌ای برای بسته نگه داشتن در است به‌طوری‌که فقط با کلیدش بتوان آن را باز کرد. قفل درهای خانه‌ها بیشتر قفل استوانه‌ای است. قسمت بیرون زده از قفل یک زبانهٔ فنرسوار و گوه‌ای شکل است. هنگامی که در را می‌بندید این زبانه با صدای مختصری در قاب خود جای می‌گیرد. بعضی قفل‌ها اصلاً کلید ندارند. در قفل رمزی از رمز استفاده می‌شود. با چرخاندن حلقه‌هایی یا فشار دادن دکمه‌هایی رمز را به قفل می‌دهند تا باز شود. اتاق‌های امن بانک‌ها غالباً قفل‌های زمانی دارند. این قفل‌ها درها را شب بسته نگه می‌دارند و تا زمان معینی باز نمی‌کنند.

علامه دهخدا در لغت نامه معتبر خویش، در مورد معنای قفل می‌گوید: قفل، درختی است منتهی الارب، در نقش (منتهی الارب) نشان، کلیدانه. آهنی است که بدان در را ببندند و با لفظ برخاستن و انداختن و ریختن و افکندن و زدن و نهادن به معنی بستن (دهخدا، جلد یازدهم، ۱۵۵۷۶) . بر اساس شناختی که از معنی کلمه قفل در نظر داریم، احتمالا اولین قفل باید همان گره باشد که انسان آن را از پیچش دو گیاه در جهات مختلف الهام گرفته است یا بنا به ضروریات زندگی آن را ابداع نموده است.

ابزاری که به عنوان قفل به کار گرفته می‌شود در ابتدا به صورت ساده ساخته می‌شدند تا تنها بتوانند هدف اصلی که همان حفظ امنیت و مالکیت بود را میسر سازند، ولی بعد‌ها با توجه به حسن زیبایی‌شناسی و تزئین ابزار و وسایل انسان به فکر تزئین اشیاء می‌افتد و باعث شد تا از این قفل‌ها، وسایل کاربردی – تزئینی ساخته شود. به غیر از آنچه که در دستبند‌ها و ابزارآلات تزئینی خانم‌ها دیده می‌شود جهت چفت و بست کردن آن، وسیله‌ای ساخته شد که هر چند ابتدایی بود، ولی برای بستن و بازکردن به کار می‌رفته است.

از جمله قفل‌هایی که جنبه حفاظتی داشته اند قفل‌هایی بودند که در منطقه چهارمحال و بختیاری برای بستن در خورجین‌ها و نمکدان‌ها و … بکار می‌رفته است. برخی قفل‌ها جدای از مسئله کاربردی بودن، مربوط به اعتقادات مردم می‌شدند و آن‌ها عقیده داشتند که بستن دخیل و توسل به معصومین، گره ‌گشا می‌باشد.

این کار را گاهی نیز برای ادای نذر انجام می‌دادند. در برخی موارد برای اماکن متبرکه بر اساس سفارش خاص از سوی حاکمین، قفل‌هایی ساخته می‌شد که مزین به نام «اللِّه» و «ائمه اطهار» می‌بودند؛ یا شکل آن‌ها به طریقی انتخاب می‌شد که بی ارتباط با القاب و عناوین و مناسک و مکان‌های مذهبی نبود. مانند قفلی که در خانه کعبه با آن بسته می‌شده است که این قفل را حاج عبد الوهاب ریاحی چالشتری (معروف به حاج عبدالله) در مکه ساخته است. نوع دیگری از این قفل‌ها جنبه فرهنگی داشته است و مربوط به باور‌های مردم برخی مناطق ایران می‌شده است که به قفل کمر معروف است. حدود قرن اول تا سوم پس از میلاد در میان خرابه‌های یک قلعه روم باستان کشف شد و نمونه کاملا سالم است.

تاریخچه قفل

در چین و مصر بیش از 6000 سال قبل از نوعی قفل چوبی استفاده می‌شد. در قرن پانزدهم میلادی، صنعت گران اروپایی قفل‌های ساده‌ای از فلز ساختند. اولین بار قفل‌های طرح جدید را رابرت بارون و جوزف برامه در دههٔ ۱۷۸۰ میلادی در انگلستان ساختند. در هزارهٔ دوم ق. م در مصر و بین‌النهرین قفل کردن خزانه ها و انبارهای گندم و پرستشگاه‌ها متداول بوده‌است. به نظرمی‌رسد که رومی‌ها پاره‌ای از این نوع قفل و کلیدها را از کشورهای مدیترانه ای بدست آورده‌اند.  پاره‌ای از قفل‌های ایرانی همانند قفل‌های مصری و یونانی است و برخی دیگر مانند قفل‌های رومی می‌باشند. برخی به قفل‌های چینی و هندی میماند و تعدادی هم مانند قفل‌هایی است که در اروپا از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی بکاربرده می‌شد.

قدیمی ترین قفل

از ایام قدیم تا قرن ۱۸ میلادی، قدیمی‌ترین شکل قفل، قفلی است که در ویرانه‌های خرس آباد نزدیکی نینوا، پیدا شده‌است و حدود ۴ هزار سال قدمت دارد.  این قفل چوبی است و چند میله چوبی قابل حرکت دارد که در سوراخ‌هایی مناسب روی کلون می‌افتند و کلون را در وضعیت بسته نگه می‌دارند. کلید آن هم چوبی است و میله‌هایی دارد و می‌توان آن را در شیاری در کلون داخل کرد. میله‌های کلید، میله‌های قابل حرکت قفل را به ارتفاع مناسب بالا می‌برند و بیرون کشیدن کلون ممکن می‌شد.

 مصریان قدیم، این نوع قفل را می‌شناختند و نمونه‌هایی از آن در ژاپن و نروژ نیز به دست آمده‌است. در حفره‌های تپه چغازنبیل در استان ایلام، کلون و میله‌هایی سنگی پیدا شده که قدمت آن به قرن سیزدهم میلادی می‌رسد.  رومیان، قفل‌ها و کلیدهای فلزی را اختراع کردند و برای اولین بار از ضامن‌ها برای ایمنی قفل استفاده کردند.

قفل سازان قرون وسطی

قفل سازان قرون وسطی، بخصوص در کشور آلمان، در ساختن قفل‌های ظریف تبحر خاصی داشتند. کلیدها و قسمت‌های متحرک قفل را بسیار پرکار و ضامن‌ها را بسیار درهم و پیچیده می‌ساختند؛ و ظاهر قفل‌ها را به طور بسیار زیبایی تزئین می‌کردند.  با این همه، توجه و نیاز فراوانی که در آن روزگاران پرآشوب به قفل‌های مطمئن بود، در سازوکار قفل‌ها چندان پیشرفتی حاصل نشد. درهم پیچیدگی ضامن‌ها و پنهان کردن سوراخ کلید، تنها وسیله ایمنی به‌شمار می‌رفت.

تاریخچه ساخت قفل در ایران

محققان در مورد تاریخچۀ قفل‌سازی بر این باورند که در ۲۰۰۰ سال ق. م. قفل کردن خزانه ها، انبار‌های گندم و پرستشگاه‌ها در مصر و بین النهرین متداول بوده است. در کتاب مقدس تورات نیز چند مورد به قفل و کلید اشاره شده است. محققان بر اساس مستندات و یافته‌های باستانشناسی، قدمت قفل سازی ایران را به ۱۸۰۰ ق. م. نسبت داده اند. بر اساس کاوش‌های باستان شناسی که در تپه سیلک انجام شده است یک عدد دستبند سنگی بدست آمده که از چهار قطعه مجزا ساخته شده و سپس بوسیله نوعی بست به هم وصل شده است.

همانطور که گفته شد قدمت قفل‌سازی در ایران به ۱۸۰۰ ق. م. می‌رسد. گواه این مطلب نیز پیکره نشسته شیری است در موزه ایران باستان بوده که از معبد ویل رویال (شهر شاهی) شوش بدست آمده است . سوراخی در این پیکره وجود دارد که از یک سوی پای شیر آغاز شده و تا سوی دیگر پیکره ادامه پیدا کرده که بنا به نظر برخی کاوشگران این سوراخ محل عبور چوب یا فلزی بوده که با شیر دیگری که سوی دیگر دروازه قرارمی‌گرفته، به طور مشترک کلونی را ایجاد می‌کردند. البته خود نقش شیر در باور‌های ایرانی به عنوان محافظ به کار می‌رفته است.

در حجاری‌های تخت جمشید نیز نقش گیره خنجری وجود دارد که از آن برای نگه داری و تثبیت خنجر استفاده می‌کرده اند و این نقش در قسمتی از حجاری تخت جمشید که در موزه ایران باستان موجود می‌باشد، دیده می‌شود. قفلی که قفل ساز ایرانی می‌ساخته نشانۀ نبوغ فنی او در جهات مختلف است.

 پاره‌ای از این قفل‌ها همانند قفل‌های مصری و یونانی و پاره‌ای دیگر همانند قفل‌های رومی‌هاست. برخی به قفل‌های چینی و هندی می‌ماند و تعدادی هم مانند قفل‌هایی است که در اروپا از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی بکار برده می‌شد. در ایران قبل از حملۀ مغول‌ها شهر‌هایی همچون اصفهان، یزد، اردبیل، کرمانشاه، جهرم، همدان و. جز شهر‌هایی بودند که سازندۀ قفل سنتی محسوب می‌شدند و نمونه آثارشان در کتب مختلف موجود است.

انواع قفل‌های ایرانی از لحاظ فنی و صنعتی :

قفل‌های ایرانی را از دیدگاه فنی می‌توان در رده‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

1. 1. قفل‌های ثابت درب (کلیدون خانه) که شامل:

ü     کلون دان (قفل رومی)

ü کلون

ü قفل فنر پخش‌شو.

2 .  قفل آهن که شامل:

ü     قفل فنری با کلید پیچی

ü     قفل فنری با کلید فشاری

ü     قفل لوله با کلیدپیچی

ü     قفل رمز (حرفی بی کلید)

ü     قفل نافی

ü     قفل با پیکره حیوانی.

از آنجایی که قفل‌های ثابت در گذشته بسیار کاربرد داشته‌اند در اینحا مختصر اشاره‌ای به برخی از آن‌ها می‌شود:

ü     قفل رومی یا کلون دان: عبارت است از قفل کلون چوبی محکمی است که داخل بدنه قفل واقع شده است. بدنه قفل با گل‌میخ‌های آهنی دست‌ساز، به یک لنگه در وصل شده است.

منبع: کلید سازی ظفر