خانه‌ای که از نظرها پنهان مانده!

مریم اصغری‌نیا، پژوهشگر تاریخ تهران که تابستان سال ۱۴۰۱ پرونده ثبتی این خانه ناشناخته را آماده کرده است، درباره هویت آن به ایواره گفت: خانه‌ای قدیمی جنب بیمارستان مصطفی خمینی نظرم را جلب کرد و معماری آن برایم آشنا به نظر می‌آمد، اما تا به حال چیزی از این خانه در این موقعیت مکانی نشنیده بودم. تصمیم گرفتم درباره آن تحقیق کنم و براساس مستندات منتشر شده در مجله شماره ۵ آرشیتکت در بهمن سال ۱۳۲۶ شمسی، این بنا به عنوان نمونه معماری مسکونی توسط «وارطان هوانسیان» مطرح شده است. بر همین اساس این خانه به عنوان یکی از خانه‌های طراحی شده توسط این معمار به عنوان یک اثر ملی محسوب می‌شود.

اصغری‌نیا ادامه داد: در زمان ساخت بنا، بلوار کشاورز (بلوار الیزابت) به عنوان محدوده شمالی تهران محسوب می‌شد و نکته جالب توجه ساخت بناهای مسکونی یا عمومی توسط معماران بنام در این محدوده بود که به بنایی در نزدیکی میدان فلسطین، اثر «وارطان هوانسیان» معمار همین بنا می‌توان اشاره کرد.

این پژوهشگر درباره ویژگی‌های معماری این خانه و دیگر آثار وارطان گفت: وارطان را از نظر سبک و مکتب معماری می‌توان پیشگام هنر معماری مدرن در ایران دانست. او همواره معماری تاریخ‌گرا را نقد می‌کرد و به سادگی و دستاوردهای روز گرایش داشت. او عظمت و جلال ساختمان را در سادگی جست‌وجو می‌کند و ابعاد و خطوط فنی ساختمان‌هایش به اصطلاح نشان‌دار و واجد قوه و صفات مشخصه است. حجم اصلی کارهای وارطان از جنس “بتن مسلح” بوده و دارای ویژگی‌هایی از جمله دیوارهای تخت گچی، پنجره‌های نواری، پنجره‌های‌ مدور، سقف تخت و حجم افقی با قرنیزهای باریک است. خطوط ممتد همه پنجره‌ها از جمله پنجره‌های گوشه و پنجره بلند در جعبه پله‌ها، نما و پیش‌آمدگی و روکارسازی‌های سیمانی آمیخته با رنگ‌های مختلف، لبه‌های سیمانی بالای پنجره‌ها و دور ساده سقف از دیگر ویژگی‌های بناهای ساخته‌شده توسط وارطان است.

او ادامه داد: بسیاری از ویژگی‌های ذکرشده از جمله پنجره در جعبه پله، پنجره با تکیه بر محور افقی و نرده‌های آرت‌دکو را می‌توان در این بنا هم مشاهده کرد. از ویژگی‌های دیگر بنا به باغ‌سازی اطراف آن می‌توان اشاره کرد.

اصغری‌نیا درباره سرنوشت این خانه گفت: براساس مستندات مجله شماره ۵ آرشیتکت، بنا دارای کاربری مسکونی بوده، اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی این پلاک به همراه پلاک مجاور (بیمارستان مصطفی خمینی) به بنیاد شهید و امور ایثارگران واگذار شده و اکنون در اختیار دانشگاه علوم پزشکی شاهد است و به عنوان یکی از کلینیک‌های پزشکی زیرمجموعه دانشگاه علوم پزشکی شاهد و بخش اداری و مدیریتی بیمارستان مصطفی خمینی، استفاده می‌شود.

او با بیان این‌که این بنا فاقد هرگونه حریم مصوب است، افزود: وضعیت بنا پایدار و مطلوب است، اما حوض میانی وضعیت بسیار نابسامانی دارد. همچنین براساس مشاهدات و مستندات تصویری در دهه ۶۰ بخش غربی باغ تخریب شده و به عنوان پارکینگ مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. پس از آن در اوایل دهه ۹۰ بناهایی برای خدمات‌رسانی بیمارستان در آنجا ساخته شده است. از سویی، با توجه به نبود مستندات تصویری و تاریخی دقیق درباره پیشینه بنا، بر اساس شواهد تغییراتی در بنا رخ داده است. همچنین به دلیل هرس نشدن درختان و گونه‌های کاشته‌شده در دهه اخیر بنا کمتر در میدان دید قرار دارد.

این پژوهشگر درباره ثبت این خانه تاریخی اظهار کرد: با وجود اینکه تابستان گذشته پرونده ثبتی این خانه را آماده کردم، اما وزارتخانه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با ثبت این خانه موافقت نکرد.  

به گفته اصغری‌نیا، موقعیت دقیق اثر در خیابان بلوار کشاورز، خیابان فلسطین جنوبی، خیابان ایتالیا، نبش بیمارستان مصطفی خمینی کنونی است و بنا دارای عرصه مستطیلی۷۰.۲۰ در ۵۰.۲۰ متر به مساحت ۴ هزار و ۴۸ متر مربع و اعیانی حدود ۲۰ در ۲۰ به مساحت ۲۸۰ متر مربع است.

درباره «وارطان هوانسیان»، معمار ارمنی‌تبار اهل ایران آمده است: او متولد ۱۲۷۴ در شهر تبریز بود و از مدافعان سرسخت معماری مدرن در ایران به‌شمار می‌آمد. وارطان در زمستان ۱۲۹۷ شمسی (۱۹۱۹ میلادی) اواخر جنگ جهانی اول عازم پاریس شد و به دلیل علاقه بسیارش به نقاشی به تحصیل در این رشته در مدرسه هنرهای زیبای بوزآر پرداخت، اما پس از مدت کوتاهی به توصیه اطرافیان به رشته معماری روی آورد و در مدرسه اختصاصی معماری پاریس ثبت نام کرد. او پس از چهار سال، در سال۱۹۲۳ میلادی از این مدرسه فارغ‌التحصیل شد و بلافاصله تحصیلات خود را در رشته شهرسازی همان مدرسه ادامه داد. وارطان حین ادامه تحصیلات عالی به همراه گروهی از همکارانش به کار عملیاتی ترمیم خرابی‌های پس از جنگ جهانی اول در اطراف پاریس فرستاده شد. در این کار، اقبال با او بود؛ زیرا توانست مدتی زیردست معماری چیره‌دست به نام «آنری سواژ» تجربه‌هایی گران‌بها کسب کند و سپس با افتتاح دفتر شخصی خود کار را ادامه دهد.

وارطان سرانجام پس از ۱۷ سال اقامت در اروپا در سال ۱۳۱۴ شمسی به ایران بازگشت و در اداره ساختمان شهربانی استخدام شد و همزمان در برخی مسابقات طراحی ساختمان نیز شرکت کرد، از جمله شرکت در مسابقه طرح بنای هنرستان دختران که در آن مقام نخست را به‌دست آورد. او همچنین ساختمان کلوپ افسران وزارت جنگ را که گابریل گورکیان طراحی کرده بود، به پایان رساند. در همین زمان، طرح مهمانخانه بزرگ دربند را تهیه کرد، اما به دلیل مشغله فراوان نتوانست شخصاً بر چگونگی اجرای آن نظارت داشته باشد. در سال ۱۳۲۰ شمسی، از جانب شهرداری تهران مأموریت یافت تا آیین‌نامه ساختمانی را تنظیم کند. همزمان به سمت مهندس ارشد بانک سپه منصوب و به بنای ساختمان مرکزی و بسیاری از شعب این بانک در شهرستان‌های بزرگ مشغول شد. به موازات این فعالیت‌ها به آماده‌سازی طرح و ساخت چندین بنای تجاری، اداری، مسکونی و همچنین سینما برای کارفرماهای خصوصی همت کرد.

مهم‌ترین فعالیت فرهنگی او در ایران تأسیس انجمن آرشیتکت‌های ایرانی دیپلمه در سال ۱۳۲۳ شمسی و چاپ مجله آرشیتکت در سال ۱۳۲۵ بود. این نشریه در واقع نخستین نشریه تخصصی معماری در ایران محسوب می‌شود که چاپ آن تا سال ۱۳۲۸ ادامه داشت، اما پس از شش شماره به دلایل مختلف چاپ آن متوقف شد. در سال ۱۳۴۰ شمسی وارطان هوانسیان بار دیگر به چاپ نشریه‌ای با عنوان «معماری نوین» اقدام کرد که تا سال ۱۳۴۱ خورشیدی پنج شماره از آن به چاپ رسید.

وارطان هوانسیان، در تاریخ ۶ خرداد ۱۳۶۱ (۱۹۸۲)، در سن ۸۶ سالگی درگذشت. او در آرامستان بورستان (مجاور کلیسای استپانوس مقدس در خارج از تهران جاده خاوران) به خاک سپرده شد.

انتهای پیام