برج و باروی عمارتی که در آستانه تخریب است!
ایواره/اصفهان عمارت پیر بکران، یکی از بناهای به‌جامانده از قرن هفتم هجری با مجموعه‌ای از داشته‌های هنری، معماری، تاریخ و عرفان است، اما همین عمارت پرشکوه بنابه گفته رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان به دلیل فشار و لرزش‌های متأثر از انفجارهایی که برای استخراج سنگ آهک از کوه موسی انجام می‌شود آسیب بسیاری دیده و وضعیت یکی از برج‌های آن به حدی خطرناک است که بیم فرو ریختن آن وجود دارد.
از ایوان ورودی جنوبی شرقی عمارت محمد بن بکران به آن وارد می‌شویم و حافظ کریمیان، رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان درباره ویژگی‌های این عمارت چنین توضیح می‌دهد: عمارت محمد بن بکران معروف به بقعه پیر بکران در شهر تاریخی پیر بکران، یکی از شهرهای شهرستان فلاورجان در استان اصفهان قرار دارد. محمد بن بکران یکی از شخصیت‌های عرفانی این منطقه بود که بیش از ۷۵۰ سال قبل در این عمارت زندگی و تدریس می‌کرد و بعد از فوتشان در همین مکان به خاک سپرده شد، به‌این‌ترتیب این مکان به یک بقعه متبرکه تبدیل شد و تا حدود ۸۰ سال قبل محل زیارت بسیاری از زائران منطقه و حتی خارج از منطقه بوده است. ورودی جنوبی شرقی عمارت نیز بعد از فوت محمد بن بکران به آن اضافه و به راه ارتباطیِ اصلی به درون بنا تبدیل شد.
او ادامه می‌دهد: این عمارت یکی از بناهای شاخص در معماری دوره اسلامی و دارای ۳ طبقه است که ۲ طبقه‌ی آن از سنگ و یک طبقه از آجر ساخته‌شده است. در عمارت پیر بکران تمام مصالح رایج در معماری ایران به‌کاررفته و علاوه بر سنگ و آجر از چوب و خشت نیز استفاده‌شده است. از دیگر شاخصه‌های مهم بقعه پیر بکران این است که تمام شاخصه‌های معماری دوره اسلامی را در خود دارد و انواع تزئینات گچ‌بری، کاشی‌کاری، نقاشی و تزئینات سنگی در آن دیده می‌شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان می‌گوید: عمارت پیر بکران از چند دوره مختلف تشکیل‌شده و قدیمی‌ترین بخش آن به چله‌خانه معروف است که با خشت ساخته‌شده و شاید یکی از قدیمی‌ترین بناهای خشتی ایران هم محسوب شود.
او درباره اتاق معروف به چله‌خانه محمد بن بکران نیز توضیح می‌دهد: این بخش از بنا از خشت ساخته‌شده و درواقع یک چهارطاقی است که با چهارطاقی‌های قبل از اسلام تفاوت‌هایی دارد، اما به لحاظ فرم و شکل بسیار شبیه به آن‌ها است و گفته می‌شود که محل عبادت و راز و نیاز محمد بن بکران بوده است. سطح داخلی چله‌خانه از تزئینات گچ‌بری و نقاشی تشکیل‌شده و مطالعات انجام‌شده این موضوع را ثابت کرده که بعد از فوت محمد بن بکران در سطح داخلی چله‌خانه تصویری از بهشت نقاشی می‌شود که این موضع را یادآوری می‌کند که محمد بن بکران در بهشت آرام‌گرفته و تجسمی از زندگی بعد از مرگ او را در این فضا ایجاد کرده است.
این کارشناس حوزه میراث فرهنگی اضافه می‌کند: چله‌خانه ۱۰ درجه با قبله اختلاف دارد و تزئینات موجود در آن در زمان حیات محمد بن بکران و بخش عمده‌ای از آن‌ها نیز بعد از فوت او ایجاد شده‌اند. متأسفانه بعداز اینکه این بنا به محل آرامگاهی و زیارتگاهی تبدیل شد، بر اساس شنیده‌ها زائران در فصل‌های سرد در این فضا جمع شده و آتش روشن می‌کردند که باعث شده بخش عمده‌ای تزئینات این اتاق از بین برود.
کریمیان اضافه می‌کند: یکی از نکات قابل‌توجه این است که شهر پیر بکران شهر مقدسی است و در گذشته، کلیمیان هم در این شهر زندگی می‌کردند و مجموعه استاراخاتون یکی از مکان‌های مقدس کلیمیان است. مکانی که محمد بن بکران انتخاب می‌کند نیز یکی از مکان‌های مقدس مشترک بین مسلمانان و کلیمیانِ آن زمان است و شواهدی وجود دارد که این ادعا را ثبات می‌کند، چراکه یکی از عناصر شاخص عمارت پیر بکران و شاید سنگ بنای این عمارت، سنگی است که روایت‌های مختلفی درباره آن مطرح است و حفره‌ای روی این سنگ وجود دارد که کلیمیان ساکن در این منطقه اعتقاددارند که این حفره جای پای حضرت الیاس است که از اینجا به آسمان عروج کرد.
او یادآوری می‌کند: نکته مهم این است که محمد بن بکران نیز قطعاً باورها و اعتقاداتی به این سنگ داشته که ما اطلاعاتی از آن نداریم، چراکه برای جابه‌جا نشدن این سنگ، دیواری روی آن قرار داشت و محمد بن بکران صفه خود را در کنار این سنگ قرار داده بود؛ این موضوع نشان می‌دهد که این قسمت، مکانی مقدس بوده و محمد بن بکران آن را برای زندگی و تدریس انتخاب کرده بود.
کریمیان با بیان اینکه محمد بن بکران تقریباً بیش از ۷۵۰ سال قبل در این مکان، زندگی کرده و تدریس‌داشته است، خاطرنشان می‌کند: او در کنار چله‌خانه قدیمی، یک عمارت ۳ طبقه بنا می‌کند اما الحاقات بعد از او این ادامه پیدا می‌کند تا اینکه این مجموعه بنا شامل بخش‌های مختلفی شامل ورودی جنوب شرقی بنا، هشتی، صحن بنا، حجره‌ها، صفه‌ها، اتاق آرامگاه، چله‌خانه و طبقات دوم و سوم تشکیل می‌شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان با اشاره به کتیبه‌های موجود در عمارت پیر بکران، بیان می‌کند: برخی از کتیبه‌های گچ‌بری این بنا دارای تاریخ است و متن کتیبه‌ها عمدتاً به محمد بن بکران برمی‌گردد و تاریخ فوت و القاب او را ذکر می‌کند. بر اساس این کتیبه‌ها می‌توان نتیجه رفت که او شخصیتی بزرگ و درواقع شیخ‌المشایخ زمان خود بوده است و در این مکان زندگی و تدریس می‌کرد که بعد از فوت او به بنایی آرامگاهی تبدیل شد؛ ضمن اینکه بر اساس کتیبه‌های موجود، این مکان یک عمارت است و نه بقعه، اما به بقعه شهرت دارد. بقعه، بخش کوچکی از این بنا است که محمد بن بکران در آنجا دفن شده است.
کریمیان می‌افزاید: اولین کتیبه مهم عمارت پیر بکران در انتهای ورودی جنوب شرقی عمارت نصب‌شده و متن آن چنین است: «هذا عمارت المبارک شیخ‌المشایخ محمد بن بکران. سنه ثلث و سبعمائه» همچنین صفه محمد بن بکران نیز از بخش‌های مهم این عمارت است و دلیل آن‌هم وجود کتیبه‌ای به خط ریحان است که به این صفه و محمد بن بکران اشاره دارد و تاریخ روی آن نشان می‌دهد که این کتیبه بعد از فوت محمد بن بکران نصب‌شده است. درواقع محمد بن بکران در این مکان جلوس می‌کرد و محل منبر و موعظه او بوده است. متن کتیبه اشاره می‌کند که «هذا صفه المبارکه الشیخ‌المشایخ المسلمین قدرت الارباب المحققین محمد بن بکران قدس الله روح العزیز سنه اثنی عشر و سبعمائه» یعنی سال ۷۱۲ هجری قمری.
او درباره محراب نفیس این عمارت نیز می‌گوید: محراب نفیس و بسیار زیبای عمارت محمد بن بکران که در دنیای اسلام بی‌نظیر است نزدیک به ۷ متر ارتفاع دارد و از دو بخش نقوش و کتیبه‌ها تشکیل‌شده که آیت‌الکرسی و آیه یک تا ۸ سوره الانسان با خط‌های ثلث و کوفی در این محراب نوشته‌شده است. جنس محراب از گچ است و در آن نقوش بسیار زیبای گچ‌بری با تکنیک‌های مختلفی به‌کاررفته که از شواهد موجود در آن می‌توان به استفاده از سه رنگ قرمز، سفید و آبی در آن اشاره کرد؛ البته متأسفانه بخش پایینی محراب در قرون گذشته از بین رفته است.
کریمیان یادآوری می‌کند: بخش عمده‌ای از تزئینات عمارت پیر بکران و شاید بیش از ۹۰ درصد آن، تزئیناتی هستند که به نقوش مُهری یا توپی آجری معروف هستند که عمدتاً نقوش انتزاعی هستند، اما اسامی حضرت محمد و حضرت علی و نقوش گیاهی نیز دیده می‌شود و هزاران نقش با تنوع بسیار بر بدنه این عمارت نقش بسته است، این نقوش در بخش‌هایی از بنا علاوه بر اینکه سطر را مزین کرده‌اند از ترکیب آن‌ها کتیبه‌هایی نیز مثل لااله‌الاالله و الله‌اکبر و مانند آن‌ها ایجادشده است.
این کارشناس حوزه میراث فرهنگی می‌گوید: از بخش‌های مهم دیگر بنا دو کتیبه است که روبه روی‌هم در صحن عمارت وجود دارد و روی یکی از آن‌ها صلوات کبیره نقش بسته و کتیبه دوم معروف به اسماءالحسنی است. هردو کتیبه به خط کوفی بنایی نوشته‌شده است که صلوات کبیره کتیبه اول از صلوات بر حضرت محمد آغاز و به حضرت قائم ختم می‌شود و کتیبه دوم به صفات الله اختصاص پیداکرده است.
او ادامه می‌دهد: ورودی آرامگاه محمد بن بکران نیز دیوار مشبکی وجود دارد که بعد از فوت او ایجادشده و هدف این بوده است که ایوان کوچک را از ایوان بزرگ جدا کرده و ایوان کوچک را به محل دفن محمد بن بکران تبدیل کنند. سطح بیرونی این دیوار دارای تزئینات کاشی‌کاری بوده که بخش عمده‌ای از آن‌ها در گذر زمان از بین رفته و در قسمت سردر این ایوان نیز تزئینات گچی منقش به خط کوفی مشجر و بنایی وجود دارد.
کریمیان با اشاره به نام محمدشاه نقاش بر روی یکی از کتیبه‌های عمارت پیر بکران، توضیح می‌دهد: یکی از اسامی مهم در عمارت پیر بکران، نام محمدشاه نقاش است که در انتهای یکی از کتیبه‌های گچی عمارت دیده می‌شود و از شخصیت‌های تأثیرگذار آن زمان بوده است. متن این کتیبه آیه یک تا ۸ سوره الانسان است و حدس زده می‌شود که محمدشاه نقاش بخش عمده‌ای تزئینات بنا را بعد از فوت محمد بن بکران به عهده داشته ولی نمی‌دانیم محراب گچی نیز توسط او ساخته‌شده یا خیر، اما تزئیناتی که در صحن عمارت به‌کاررفته منسوب به محمدشاه نقاش است.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان می‌افزاید: کتیبه اتاق آرامگاه یا اتاق روضه‌ی محمد بن بکران نیز به خط ثلث است و شامل این عبارت است که «بسم‌الله الرحمن الرحیم هذا روضه المقدسه الشیخ‌المشایخ المسلمین قدرت الارباب المحققین. مهیم شریعه کاشف بالاسرار واقف به آثار الالوهیه حجه الحق علی الخلق محمد بن بکران سنه ثلث و سبعمائه»، همچنین داخل این کتیبه که ابعاد بزرگی دارد کتیبه کوچک‌تری وجود دارد که به کتیبه بچه معروف است و ته‌رنگ قرمز دارد و در آن آیت‌الکرسی دیده می‌شود.
او با اشاره به اینکه قبر محمد پیر بکران نیز مجموعه‌ای از تعدادی کتیبه است، بیان می‌کند: سنگ‌قبر محمد بن بکران بسیار نفیس است و کتیبه‌های متعددی روی آن دیده می‌شود. روی این سنگ‌قبر صلوات کبیره و نام محمد بن بکران و القاب او تکرار شده و دقیقاً روی این سنگ نیز اشاره‌شده که محمد بن بکران سه‌شنبه روز دهم ربیع‌الاول سال ۷۰۳ هجری قمری دار فانی را وداع گفته است. همچنین عبارت «هذا روضه المقدسه المبارک الشیخ‌المشایخ المسلمین قدرت الرباب المحققین محمد بن بکران قدس الله روح العزیز» مانند کتیبه دیگری که در اتاق آرامگاه توضیح داده شد روی سنگ‌قبر وجود دارد، اما در بخشی از آن از «سنه ثلث و سبعمائه و عمل سراج» دیده می‌شود.
کریمیان ادامه می‌دهد: فردی که در این کتیبه با نام «سراج» از او نام‌برده شده، بخشی از این سنگ را حجاری کرده است؛ البته در بخش انتهای سنگ‌قبر نام دیگری نیز حک‌شده و احتمالاً دو نفر این سنگ را حجاری کرده‌اند.
این کارشناس می‌گوید: نکته دیگر این است که بعدها روی سنگ‌قبر محمد بن بکران لایه‌ای از کاشی ایجاد شد، همچنین صلوات کبیره نیز روی این سنگ‌قبر حجاری‌شده که اثبات می‌کند محمد بن بکران شیعه دوازده‌امامی بوده است. در کنار سنگ‌قبر محمد بن بکران، قبر دیگری وجود دارد که ساده و بی‌آلایش است و نام و نشانی ندارد و ارتفاع آن نیز کمتر از قبر محمد بن بکران است که اما احتمال دارد قبر همسر پیر بکران باشد.
وضعیت یکی از برج‌های عمارت پیر بکران
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان در ادامه گفت‌وگوی خود با ایواره، به آسیب‌های ورادشده به عمارت پیر بکران اشاره می‌کند که به دلیل فشار و لرزش‌های واردشده به آن درنتیجه‌ی انفجارهایی حادث‌شده که برای استخراج سنگ آهک از کوه موسی انجام می‌شود.
او تصریح می‌کند: این عمارت به دلیل این انفجارها آسیب بسیاری دیده و وضعیت یکی از برج‌های آن به حدی خطرناک است که بیم فرو ریختن آن وجود دارد.
کریمیان می‌افزاید: حریم بقعه پیر بکران ۱۵۰۰ مترمربع است، ساختمان بقعه نیز دارای ۳ طبقه است و ۲۰ متر ارتفاع دارد که هرسال فازهای مرمتی در مورد بناهای این محدوده در حال انجام است، ولی بزرگ‌ترین آسیب عمارت پیر بکران متأثر از شرکت تهیه مواد است که بر این بنا تأثیر گذاشته و ترک‌های زیادی روی آن ایجادشده و این شرکت هنوز هم فعالیت دارد.
او توضیح داد: این بقعه در دامنه کوهی به نام کوه موسی قرار دارد که یک کوه معدنی و دارای سنگ‌آهک است؛ درواقع در جنوب محوطه عمارت پیر بکران، معدنی وجود دارد که به دلیل انفجارهایی که از سوی شرکت تهیه مواد برای استخراج سنگ‌آهک از این معدن صورت می‌گیرد آسیب‌های زیادی به این عمارت وارد کرده است.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان تصریح کرد: تقریباً نزدیک به ۶۰ سال است که در اینجا استخراج معدن انجام می‌شود و فشاری که این انفجارها به زمین وارد می‌کند و لرزش‌هایی که ایجاد می‌شود باعث شده که ترک‌های خیلی زیادی در عمارت ایجاد شود.
کریمیان افزود: عمارت پیر بکران دارای ۴ برج مناره یعنی بقعه‌ای با ۴ برج است که روی آن‌ها مناره هم وجود دارد، اما یکی از مناره‌ها تخریب‌شده که در مورد زمان تخریب آن هیچ اطلاعی در دست نیست. در حال حاضر ۳ مناره از این عمارت باقی است و به دلیل انفجارهایی که برای استخراج از معدن سنگ‌آهک کوه موسی انجام می‌شود وضعیت برج مناره شمالی آن بسیار خطرناک شده، ترک‌خورده و هرلحظه ممکن است خراب شود و علاوه بر آسیب بزرگی که به بنا وارد می‌شود ممکن است روی سر مردم بریزد.
او درباره مرمت‌هایی که تاکنون در خصوص بقعه و عرصه آن انجام‌شده، اضافه کرد: استحکام‌بخشی عمارت، بهبود وضعیت پشت‌بام و بندکشیِ بدنه‌ها انجام‌شده، محوطه اطراف آن ساماندهی و کف‌سازی شده و خدا را شکر ازلحاظ رطوبت نیز مشکلی ندارد؛ ضمن اینکه ۲ خانه تاریخی و برج کبوترِ واقع در این حریم نیز مرمت‌شده‌اند، دیوارکشی اطراف عمارت، انجام و زیرساخت‌هایی مانند آب و برق و سرویس بهداشتی نیز احداث‌شده، ولی هزینه‌های مرمت تزئینات این عمارت بسیار بالا است چراکه دارای تزئینات بسیار زیبایی از گچ‌بری، نقاشی و کاشی‌کاری است.
رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان فلاورجان در خصوص لزوم حضور جدی شهرداری و مردم برای مرمت عمارت پیر بکران، تصریح کرد: در خصوص تداوم مباحث مرمتی در عمارت پیر بکران و آثار موجود در حریم آن قطعاً خیرین و شهرداری باید به کمک ماداره میراث فرهنگی بیایند، متأسفانه ما تا الآن موفق نشده‌ایم از این نهادها کمک بگیریم درحالی‌که پیگیری زیادی انجام دادیم؛ حتی همین شرکت تهیه مواد باید به‌واسطه قانون در فعالیت خود تغییر ایجاد کند و به بحث مرمتی عمارت ورود پیدا کند. در این خصوص مکاتبه‌های زیادی داشتیم و جلسه‌های متعددی با مسئولان مرتبط برگزارشده و قول‌هایی برای مرمت و بازسازی داده شد ولی تا الآن عملی نشده است.
کریمیان با تأکید دوباره بر اینکه مهم‌ترین آسیب وارده به عمارت پیر بکران به دلیل انفجارهایی است که برای استخراج سنگ‌آهک در معدن انجام می‌شود، گفت: هرچه مرمت کنیم وقتی منبع آسیب قطع نشود عملاً بی‌فایده است و باید منبع لرزش‌ها از بین برود.
انتهای پیام